=co

00

6R

3'3o

fio.

ESfeS

Ä£l-|Eid|UtJ|

bei

Subskribenten auf die Kritische Gesammtausgabe

Don

D. Mmm lt\vä}txi Wti\m\

w<x^ bem ©tanbe Dom 31. Xe^ember 1899.

2ia§ SBcraetd^ntg 'Beruht in bcr •^lauiitfad^c auf ben "Jlngatjcn bcr (Sortiment§Ouc{)f)Qnbrungcu. 3Bü biefe unfrc ^(nfrageu uiiBcautlüortet liefen, obet atilcf)ittcii , bic ■Dlomen x^itx Äuiibcn ,^ii nennen, ift bic ©ottiinentötmi^^anbtung felbft eingetvagcn unb mit einem * öerfe^cn n)ovbcn.

S)eutfd)e§ 9tetcl).

3l9rc JHÖajejlät bic maifcrin iiiib TCionigin jfritbridj i

^tiwt Utöiiiglicöc l|aljeit J^rins SClßvEtJöt Uaii )5rcu|Bleii 2

^roDiu5 Oft)jreu§cu.

Slücuftctn. %\t ße^ter:a3tbliot()ef be§ Ö}l)mnal"ium'j 1

^nftcvburg. %a^ i?ömgltd)e ®i)mna[iunt 1

^öniflgbcrg. S^ie ßöntgli^e nnb llntüerfttätö^^Bibliot^ef 1

^ie .Riintgtidje lIniüei-fität'3:.(panbbibliot{)ef 1

Saä ,RiJmgli(ä)c 2Bin)elui'3 = ®i)mna)ium ' 1

Soeben. 2)ie i?rei§ = ©^UDba( = 33ibIiüt()ef 1

Wtvxti. %ai ßijniglic^e Wulfen '©tjmnofinm 1

Sifftt. ®a§ J?önigUc^e öitimnafinm 1

2)ie Seigren :23tt)ltot()ef be» ilijniglidjcu üiealgljmnafium?' 1

1*

IV 5üer3eict)iii§ bex (subjfribcittcit am '31. S^e^em'bev 1899.

2)onaifl. 3:te ©tobt^Sibliottjef

3Qpptoj(i)e 33tbliüt^ff

Glbtufl. 3:ie ©tabt^Sibliot^ef

©roubens. *2:ii; öudjljanblimg bon ©uftaD Ütöt^e

Wariennicrbev. 1u (5i)nobat = StbIiot'^ef

^-I^roüinj öronbcnöurg.

IBelstg. ©upcrintenbent 9Jlct)er

Scrlin. Ün-S ßöntglidf) ^reiifeifdje 5JJtnifterium ber geiftlitiien, Unterric§t§= imb 5Jlebtctnal=

9Inge[egen^citeit 5

»ibliott^ef bei 9{etdj2tage§

23tbIiot^ef be§ Äbniglic^en 2Jfinifteriumö bcs ^nnei^n

3)ai .ßöniglidie ^uftijiniiüfterium

3)ie ^öntglidie 93ibliotI)ef

33ib(iotl)ef be§ ^enenfjaiifee

2)a§ ^öntglid^e ,J?amniergeric^t

Sibltot^ef be§ J?oiferltc^ett 5Ret(i)§)3oftamtesi

3)a§ ßöniglid;e ßonftftorium ber ^roöma SBranbenBurg

Die Sibliotljef bei (SnoitgeUfc^en Dberfttc^envatl)§

2)ie ©t. e(tfabctt)!irdje

3}cr ®emetnbe = i?trc^eittat!) ber 9ieuen .ßird^c

2)er ©emeinbe = ßirc^enrot'^ ju ©t. ipetrt

®a» ©d)ulmufeitm

S)a§ Äöntglic^c ©eminar für ©tabtfd^itlfe'^rer

2^Q§ 2ltibreau:3{eaIgl)mnofium

S^Q§ 3löfanifd}e ©tjinnafium

2)a§ g:riebrid)§ = (5Jt)mnafium

S;q§ @l)mnafium aum ©rauen J?Iofler

2)a§ ^oac^imgtI)atfd)e @t)mnafium

3;a§ ßoenigftaebtifdie ÖJ^mnofium

2)o§ ßeffing = ®t)iiinofium

3)te 8e:^rer = 23il)ltotl)ef ber ÜJtorgaretl^enfdiule

2)ie (Srfte gtealfd^ule . . . . "

3)a§ ©Dpfiien = ®t)nma[ium

2)te ©optjienfdiule

3)ie Söictortojc^ute

©eine ßjcellenj O'^-'^i^^^^ic ^o" 6rQmm = S8urgbDrf

@el)cimrat{) ^rofeffor Dr. |)crmnn GJrimm

^rofeffor Dr. 3t. .^arnad

a3erlag«bud)f)Qnbtcr 5Rubolf ^ofmaim

•Dberfonfiftorialratt) 5prt)feffor Dr. Äteinert

ÜÖirflic^er ®cl)eiiner iJrieggrat'^ SJefjinann

©djutborftetjcr Sü^olü

Dr. phil. ÜJJoj 2Raurcnbre(^er

^riöQtbocent Dr. IH. m. aJlcl)er

^Profeffor D. ^icolaitS ^InUn

^fnrrcr bon 5Ranfc

©eine (Si'ceßcna 3Birf(ic^er Ö}el)eimer 9iegierung§rat^ ©d)oenc

SSerjeic^nife ber Sabffri'bmten am 31. Desemlicx- 1899. V

e^^eftebocteur SDl)anne§ 3;roiou

@et)eimet Stegictung^ratt} ^pvofefjoi; Dr. äBeinl)ülb

*S3. 33e'^r§ 33ud)I)QnbIung

*2)ie a?mi)()anb(uiu3 öon ^ßuttfammer & 3Jiüt)lbrec^t

®ie S3ud)l)anbtuiig öoii ©pelzet & 5peter§

*2)ie ©tul)rfd)e Sudi^anblimg

SBvüffon». Die ©etftlidjcit ber 2)iöcefe iprenälau II

(li)avioüenbnxQ. g^rait ^Uofeffor Dr. Sacf^gen

föierSttjalbc. Sa^ 2Btlt)elnt§ = ®l)innQfium

fjürftcnwalbc. ®a§ 5pfatramt

©ro^jStt^terfelbe. «ibttotp bcr ^au|)tfabettenanftolt

^rofeffor Dr. $fleiberer

@ro§'®c^öttctictf. 2)ie ßirc^e

©üben. S)er ®emeinbe:,ffirrf)entatt)

:3^(ottJ. ^aftor ©pvtngbovn

Sangen. 2)ie .Rirc^e '

Sout^ftöbt. j?ammerf)err tion ^Brnnb

ßübficn. * S)ie Suc^ljanblung üon g. SUintf let

fintfan 9J./ß. ^tofeffot Dr. ßinfe

^ommer^ig. &xa\ ©c^mcttoto

9iotl)enow. 2)q§ 9tealg^mnaftum

9to!)r6ecf. ^Paftot ©rnft Refftet

gjnmntelSburg. ^Pfarrer ©c^laeger

^Pfarrer Dr. §ubert

©tf)Io^ ©onimcrfclb. Ma\ox 3. 2). üon SBeerfelbe

©ponbou. 3:ie ßel)ret=58ibIiDtt)ef be§ königlichen 6Jt)mnofium§

©tcgli^. ^tofeffot Dr. 6. äBenbeler

©tülpc. ^ßfarter ^pietotl)

2;cm^)tin. Sie 3Jlaria=aJ^agbaIenen=i^itdje aSoIbenicrg in ber 9teuinatf. ®ie ^itd^e

3lUfornon). 3)ie Äird)e

Öaljn. ©uperintenbent ,fi!tügei;

aSort^. 2)ie ©t. ÜJJarien = ßird)e

^entmin. S3ibIiotl)ef ber ©t. S3artt)oIomaei = Äitdie . .

g-ransburg. 2)o§ ilöniglidie ©eminar

©reifSttJolb. S)ie ßoniglid^e llmberfität§=a9ibUott)et . .

^ribotbocent ßicentiat g. ßeciu§

5profefjor Dr. ^ropatfd)ef

SöSUn. ®ie ßöniglid)c üiegiernng

®a§ fiöniglidie ßet)rerfeminar

2)ie ©t. 2Jlarien = ßird)e

^tjri^. Sie ©t. 5Jlauritien=ßird^e

Stettin. 5S)a§ Äöniglid^e Äonfiftorium

aSoflin. Sie ©tinobe

Bavben. ^aftor ©teinmeier

VI Sjcr^cirfjtiifj bcr Sitbifribentcii nm :>1. Te,5einber 1899.

'.yromOerg. *2;ic ÜJItttletidjc Suc^f)anb(ung

*4Jofen. 3^05 Äöitiglid)e Atonfiftorium

S^ae Äöniglid;c ^^-^toüinjiaUSdjatfoUeßium

diogafett. 3)05 Äoniglicfie 6)i)mnafium

SßreSInu. 2)a5 J^töniglidic ^43voUin,5iaI:©d)ul = itottegiuin

S;ie i?üniglid}e unb UniDerfitätv':SBib(iotf)ef

2)a§ ßönigUd)e Äoufiftin-tiiru

2:ie ©tQbt = aBtbliot^cf

2"ie eliangcttfd^e JKealfd)ule

'^n Sjerein für liiiffenfc^aftltd)c Ifjcologte

^ßrofeffor D. Äart Tlüün

SBun^Iou. Ä5niglid)c äi3Qifen = ©d)u(aiiftalt

^.nmeu5. ^I^nftor uoit jlrc-Molu

(iiörli»?. Tu Wdiä)]d)i föi)mnafiQl = 5öibliütt)cf

Dbetloufi^fdje (Befelljdjait ber 3öiifcufd)aiteti

^irfdilierfl. 2)ie ^tvd)en=Sib(iotf)ef

^aucr. S)a5 ÄDntglid)e (yt)mnafium

Siuuilj. Pfarrer Lic. theol. &. Äoffmane

Siegnil?. ;Kegtcrung'5= unb ©(^uttott) 5llteubiiig

.^leinrii^ g^rei}

a)Jnt)rou. 5'-"ä"lci" ^o" .ßramfta

Dicufirc^. 5'^cifraii Don ^^blit?

ftlein-Delö. ©raf 'ijoxt

*4Jtc§. 2tc cl)angelifd)e g^ürften|d)ulc

3)ireftor J»r. ©diönboru

9icid)cnftcin. ^4'^Qftor 8ternberg

StoUberg. 2)ie 9iealid)ide

Strclitj p. ^itliuäbiirg. 5).srebigtamt^fanbibat ©et^nvb (^"onvab

^roüiuj Sadjfcu.

^^Ifdicrölcben. 2)er 3Jkgtftrat

a?art)J). S)ic Slixä)e

(ialbc n Dlilbe. Siiperiutenbent a)JüfIcr

2)ietcrgborf b äBeviiigerobc. %^a\tox yjiofcr

2)rotcnitebt. ':pfancr D. :j. i\. g. Simati

(Erfurt. 2ic AÜJnigüdjc 5BibUott)cf

2)aö cnangctiidje 5)JUni[tcvium

5^rofefiot Dr. 20. A^ictnaetmanii

Seminarbireftor iöärluintcl

^olbcrftnbt. 3"a5 ifönigUdje ®üin = ®i)iinin)iimi

^nllc n 3. Tic Unincriitäk-':33iblipt(;cf

Tic a)fQricu = 33ibtiotf)cf

2)ie ^ibliotf)ef be§ 2ßttifcul)aufe5

'4>vofe)jin- J>r. iöurbadj

^öerjeidjiiif! ber SubffriOentcn mit 31. Tc^ember 1899. VII

©e'^eimrat'^ 5profe)jor Dr. D. grte§

9iegterungS:5ifjeffDr ©ocfdieu

5ßxofeifor Dr. ^oofä

*3- 5ri(fe§ ©ortimentä=Suc^t)anblung

*®ic Siic^^anbtmig öon Iniijc^ &: Stoffe

Saibc. Siöcefau = a3ifa(iotf)ef

So(^ftcbt. Superiittenbent ©eorg (2d)Ieii5ner

Sangcngroffau. 5|.saftor ivuI^ImcQ

Sebufo. J?önigli(^er Sanbrotf, grei^ert Hon a3Dben^aufeu . . .

SJietiennjerba. ©uperintenbent 65. U^le

ÜJiogbetmrg. 2)a§ ßörüglic^e Äonfiftotiiun

®te ©tabt=23ibIto%f

®ie SBibliot^ef beg ftloftcr^ Unferer lieben grauen . .

5ßrebtget ®. J^iele

^ioumburg a/©. 3)ie ®tnbt=58ibIiotf)ef

5ßaftor Lic. 0. ^llbrec^t

9iclbcn b/ßonnern. ^Pfarrer Seffer

Sfiorb^aiife«. ®ev 3Jlagiftrat

Dbcrborto. 3)ie Äreis = ©t)nobe

©t^lcufingeu. Sa§ ßoniglictic ®t)ninafium

®d)öncbecf a/SIbe. '^a\tox Ätomp^atbt

®d)uIpforto. 2)ie ©d)ul = 33ibliot()ef

gteftor ^profeffor Dr. 6l)r. ÜJluff

aSJebberffebt. Mtoi: ©c^ultefe

äßclgtcben. Sudiauet (Spt)oral = 23ibaotf)ef

SScrnigerobe. 2)ie ffürftttd) ©tolberg=äöetnigetobifd§e SBibliof^ef

SBittcttberg. 2)a§ ^öniglid)e ^^rebiger = ©eminat

Sie ^Jfarrfird^e

£er 5Jkgiftrat

Sie 2nti)exi)aUe

3)o5 5[Re(anrf)t^on:@t)mnnfiuin

3t(toito. Sa§ ^oniglii^e 6f)riftianeum .

So? ©c^nlbireftorat

$ober§Icbcn. *Sie Suc^^anbhmg üon ^ot). Sreefen§ 5lad)f. . Sict. ®a§ Sanbe§bireftorat

Sie Uniöerfitätä = SBibtiot^ef

Sa§ Äöniglid)e Äonfiftorium

5ßtofeffor Dr. 5Jfü()Iau

DIbcSIoc. 5Pa[tor Üteimpeü

Dttenfcn. Sie 6l)tiftianifird}e

^(oen. Cberle^ret Dr. ®u[taü ®raebev

aSonbSbcrf. ^xofeffot 5|Jan( eid{)off

Sluric^. Sa§ fioniglic^e ©eniinar

5öeebcnt)oftel. ©uperiutcnbcnt 'HnDcn

VIII S5er3ei(i)ni|3 bcr Subffribcntcn am 31. Tc^embev 1899.

(£eüe. 2)ie ®^mnofiaI = 58ibliot^ef

3)ie fiirc^cn = S8tbtiot(}ef

^aftox .ßieuiler

6^(au§t^a(. 3)a§ J?öntg(id)e (Sijinnofium

2>onfcI8^aufeit. 2)ie Äird)e

entben. 2)er ÜJicgiftrat

@rt(^§burg. ®as ^rebigcr = ®eiiuuar

©öttingcit. Sie Äöniglidje Umbetfität§=S3ibUott)e£ .

^4.>rofeifot Dr. §et)ne

(Sel)eimer 5Regierung§ratI) ÜJi. 2el)innim . .

^.^irioatboäeHt Ür. &. 2Ben^eI

^annoDcr. 3)ie itöuiglidje ^Bibliotl^ef

2;n>3 itöniglidjc frtai]ex äBil^elm^OJljiunafium

Xic ©tabttDc^terfdiuIe 1

5))aftor tRnljn

5;jo[tor aßai^

^ilbeS^eim. ®q» 5lnbreaä:a{eatgi)mna|ium . . . .

föeljeimer C)bcr = 9legierung§rat^ ©(afeiualb .

üoccum. 2:;ie Äloftcr^Sibtiot^ef

S^uleuburg. '^oftor ©pannut^

Stabe. X^aitox Lic. @. ^iolffc^

USlor. ©upertntenbent ^arbelanb

2Sil^cIitt§f)aücii. 3)aö ^önigücl)c (i5i)miuiiium . . .

i^roüiu^ Sfißcftfale».

58ctl)cl b,33tctefclb. ^-piif^oi^ 'üaijn^

©djlo^ (Sappcnberg b/Üünen a/Üippe. t^n-äfin 2l}ebel noii iiicliiiaimöcggt

^ortmuub. 2)a» @i}mna1tal = ßurQtotiuin

(ijabbcrboum b/a3ielefelb. ^Paftox Don 58obelid)luiiigI)

aJlünflcr. Dq^ Äöniglid)e ^onfiftovium

2)ie ßDUtgIid)e ^>Quliiten = 33tbliotl)et

Sanbfort b/DIfeu. äßil^elm, ®raf noii 2ßebet, iioiüglic^cv ilamuicr()evv , Wialox a. 2).

uub J^Qitbiat^

Socft. 2)a§ eüaiigelifcf)e ^^Jtebiger = Scmiitar

2öc§Iartt b/Soeft. ^^farrei; Äu^t

*45roüi«5 .Reffen =9laffrtu.

Söiebrid) aütt). 2:ic -Sljctjogli^ 5iaffauifd)c 58ibliott)ef

@lmoröt)nHfeu. 33atou öoit ber ''JJial^burg

^Tttiiffurt a;m. Sie ©tQbt.-33ibIiotI}cf

Xa-3 ^-p^'cbigcr = 3Jliiii|"tcrium

Sie grcil)etrlic^ 6atl Don 3iotl)fd)itbjd)c ä?ibliütl;e{

^^fatrer üel)b!)cefer

♦Sie 5lltr. ^Jleumannfdje 5Bud)l;Qnbtnng ....

^elfo b/Äoffel. ipfatret ^S'i'^qIcx

^erborn., Sa§ 2;t)eologifd)e ©eminnt

^offlciSmar. Sa§ ^^tebiger=©cminar

Sjer^eic^nift bet ©ubifrtbcnten am 31. Tc^ember 1899. IX

Gaffel. 2;te ©täitbifäie ßanbe? = Siibliot^cf

2:ie ©tabt=S(^ulbeputati0n

^D2ar6urg. S^ie Äöniglic^e Uniiier)itäte:33ibliDtf)ct

Sßrofeffor Dr. .'perrmann

5ßrofeffor Dr. ^üüc^er

i^farret a. 2. Dr. ÜJkttin Diabe

^tofejjot Dr. (5. ©d^tobet

2Bie§tioben. Sie ßöntg(icf)e JBibUotfjef

Sd)uIbtrector ^o^. ßün^el

'Jlo^cn. *2:ie söud)f)anb(ung »on Tl. ^acobie ^iadjfoiger

SBormcn. 3:te Stobt =Sibliotf)ef

(S}l}mnafiQtbirectüx- Söerö

SJonn. 2)ie fiöniglid)e llnioerfität5 = a3ibUot^et

5ßrofeifor Dr. (Srofe

ßonfiftoriah-atf) ^rofefjor Dr. (*b. <SQd)Jie

GtctJC. SibUot^ef ber et)nnge[ifd)en ©emeinbc

■S^üffelborf. Tic ßöniglidje Snnbeä^Sibliot^et

(flberfelb. 2ic ^paftDral^Sibliof^ef hex reformirtm (^emeinbe

2ie eöangeliidj'lut^erifdje (Bemcinbe

?5abrifbcfikt Jpeimauu 65rafe

(Smmcrid). £ie cDangelifdje .fiirc^geineinbe

iöergift^^^labbad). grau Tlaxie ^S^nbn^

a)Jüud)cu--@Iobbac^. ©rnft 33tincf

fiempen. ^t^aftor ^ocber

ftöfn. Sie Stobt = Stbliütt)ef

^iaftor Stolle

*3^ie SBud)t}anblung uou äßariül} <.V- O'o

3)ior§broii^. g^^fif^^i^^' ^on Ite&gatbt

SBalbbrocl. ^4>aftor ^loüenberg

ItDiügreid) ^aijia'n.

5tufl§burg. Tie fitets= unb Stabt^^BibUot^ef ....

«ud) Q/SÖalb. ^Pfatrer 3tlt

^iufe(§bü!)I. £er Äapitet^Seieöeteiti

ßrJangen. Sie ftoniglidje Uniüerfitäte=*ibliotl)et . .

SaS fiir^engejd)ic^ttic^e Seminar ber llitiuerfität .

5Pritiatboäent Dr. 2Bieganb

©unscn^oufcu. Ser ßapitel = i.'cieöereiii

^JDU'mminflcn. Sic Stobt = 33ibtictl}ef

Ü)Jüud)en. 2ie ßönigtid^c Jpof: unb Staate = 2yibtiütt)ef .

Saö ^Ntoteftontifc^c Cber^ßonfiftorimn ...

@ef)eimratf) Dr. bon Öorneliul

^ptofeffor ^Dt3f)auien " .

Dr. Ctto Saeger

®efan Rai)l

Dr. ©uftab .ReljBnet

X 5yer3eicf)ni^ bev Subjfvibentcii üin 31. Jejembev 1899.

©e^eimer 'Jtotf) ^lofeffor Dr. tjon iliniu-er

SBiltjelm fjteil^evv Don ^4>i'd)iiiQiin

9icncubettcl§ttU. Sie ®efetljd)aft ]üx innere nnb dnßere 5Jtijfion im Sinne ber lnt^erifd)en

J?ird)e

^tiJrbliuflen. ©ie 5ptoteftantifc^e ßitdjcnftiftung

9iürutierg. Sie 9enit{er = i8iOliott;ef bei ©anft iiioren.'jen

* Sie Snc^fjanblung öon O^ranj 33ud)ing

2öiMbäl)cim. 2a§ Äapitel

aSßürjburg. 3)ie Unit)et)ität§=93ibliotI)ef

3tt>eibnirfcn. 2)ie ^Ih-oteftontifdje Äir(^c

itcinigrcul) ^ndjfcii.

^itbtnnnnborf. ilnmmerl}err Dr. 51. üou ^^ege^äßel^ien

*?lHiinbcrfl. 3)aö Äonigtid^e iJetjrei; = Seminar

JöoiUjcn. Sa» ^anbft. Seminar

Sa§ ®t)mnafium

S)ie Don 'Jfofti^fdje iBibliottief nm Suangclifc^en ^e^rer-Seminor

e^cmni^. S)ie Stabt = 33ibliot^ef

2)a§ J^öniglidje ®t)mnafinm

2)al)Icn. Äommer'^ert Dr. Sat)rer üon Saf)r

■iJreSbcn. Sie ^Dni9(id)c DeffentUd)c Sibliotl^ef

Sag eOangeli) d) = Iutl)erift^e Sanbeö:Ji?oufiflorinm

Sie Stobt = a3ibIiot{)cf

Ser ilirdjenüorftanb jn Sre§ben:3lnton[tabt

Sie Sreiföni9§ = tirc^e

Sie ^xauen-Siixä)e

Sie 5BibUot(}cf be^ ^otjanncöfitc^en^Sorftanbe^

Ser i?ird)emiorftanb ber i?reu3=.J?ird)e

Sic 5ßfarr = S3ibIiotI)ef ber ßuca§^5parod)ie

Sie SBibIiotf)ef ber fioniglii^en 2:ed)nifd)en fQoä)\ä)nU

So§ i?öniglid)e Öet)rer = Seminar ju Sre§ben = 5riebrid)ftabt

Sa§ g^reif^errlid) Don g^etc^erfd)e Sc^rer = Seminar

Sa§ Äöniglidie 8et)rerinnen = Seminar

Sie S3ibIiDt^ef beö Äöniglid) eöd^fifdjen ßabetten = 6orpd

Sa§ ®t)mnafinm 3um .^eiligen firenj

Dber=j^ünfifti)ria(ratl) D. Sibelinö

ßommeraienrati) gronj Sdjiüter

*Sie ä5ud)^anblung l)on ^cinrid; SJiordjcl

örbmanitäborf. greitjerr .!^an§ Don ^önneri^, Ä5niglid)er Jlammerjnnfcr

gvciberg. Sic ^^aftorabä^bliottief ".

QHaxidfan. Siafonu§ Dr. 3infecr

(Srimnia. Sie .K5niglid)e ^ürften^ unb Öanbeafdjule

Sie Siö3efan = S3ibIiot()cf ber (5pI}orie

Äommerjienratl) ^la^ Sdjroeber

ftröfltS. 5paftor |)el)bric^

£ei|),^ifl. Sic Uniuer[itätö = 58ibliot()ef

Sa§ Sentfd)e Seminar ber llnioerfität

Sa§ i?ird)cngefd)ic^tlid)e Seminar ber Uniuerfität

9]eräeirf)tii[5 bev (SitbifvibeiittMt nm 81. 'J'c.'iember 1S99. XT

2)a§ ^iftorifd^e ©eminav

3)ie ©tabt = «iHtDtt)ef

2)ie ßitd)en=S5tbIiott)ef bcr 5iDi-b:$nrod)ii' "

2)ie ^JiicoIat = ßir(^c

2)ie $etex-§ = ^ud)e

2)te 2t)onia§ = jRird)e

®er ilird^enborftanb Don ©t. üJiQtt^äu?

2)ie 2()eoIogti(^e ©tubcntcii = ^ibliDtf)ef

2)a§ 5tJrebiger:.Koüegimn 31: ©t. 5pQitli

2)a§ 9iicoIai:@t)mnafiitm

3)a§ 9iea(gt)mnQfiiim

Da§ ©taat§ = ©^ittnafium

2)a§ 3:'^oma§ = ®^tnnofiiiin

^45o[tor SBonI)off

V ®el)eimcr Alirdjenratf) ^Jirofefjoi- D. Stieget

Obctbütgetmeiftet Dr. (Meotgi

^tofeffot D. Siixn

Lic. theol. öon .ßügelgeu

(Sieljciinet ifitdienratt) ikofeffot D. 6f)t. iS: Siitl;atbt

5pfartet bon ©ei^belrti?

^^rofeffot Dr. itjieme

®ef)eimet Ototf) ^Ptofefiot Dr. 5lb. Sßnd)

Kaufmann Otto Sßeidfett

*®ie ^itma 23teitfopf & A^ättel

*2)ie 33uii)^onb(ung Don ©uftaö i}oä

*2)ie 33ud)I)QnbIiing Don Ctto ^ntrajfonjit^

üöban. 2)te 9iealfd)ule

Weisen. 3)te 9ieatfd)utc

Döcrluttfltüi^. Sie .Ritc^e

»^ßlaucu i/Sgtl. Sic ©t. So^anniä^ßitdje

2)a§ Äöniglicöe ®t)mnafiitm

2)q§ ^öitiglic^e ©eminat

3)ie gtealfdjule

$(auen 6/2)rc§ben. ®a§ i^öniglic^e Sel)ret = ©emiitat

©(^nccberg. S^aS .ffonigüdie Se()tet = ©eminat

©d)rcfii^. ^^.Snftot Dr. 6ijenf(^tnibt

©t^nieifer§I)aiu. '^.sfattet 2ßaltl)et ilioft

©tongengrün. ^ßaftot ^pfeiffct

2;t)urm b/@(QUc^ait. 3:ie Äitdjc

SißoJbeutiMrg. 2}a§ Sehtet = ©eminat

2iM{fcf)borf. ^aftüt ©eotg 3?tanb

^[Öiirscn. 2)ie $fatt = *ibtiDt:^ef

2;a*5 «Röniglic^e ®t)mnafinm

3ittOM. Sai (5it)mnafium

3f(^o»Jon. Sie ©töbtifd^e SBibliottief

3)ay ■$?5mglid^e ©eminat

Bioicfait. £"et ©tabttat:^

Sie i^ibliottjef beö ©eminat?

XII a3cT,^eicf)ntfe bev ©nbjhibeutcn am 31. 3)ejctnber 1899.

föDnigrciflj lll^iiittcmücrg.

^tUn j!l5aje)T:ät lüäni0 IBilljclni li. lion t©üi-ttcmöcu0

ßolm. Set (Faliüet 5üerlQg5t)creiii

Sornt^al b.Stuttgart. 'Mtox ©uftot) Serfei;

Sfiabcvn. Pfarrer Dr. 33offcrt

*4}f«üinflcn. ^Papicrfabvifttitt Gruft Üaibliu

dieutUngeit. Ütector .^ocdjftetter

9to^toä(beu. ^^^farver Bä)bü

Stuttgart. S^ie ilöniglid^c ©taatv = 3^ibIiott)cf

5£;a6 ßöniglidje cbangelifc^c ,$toniiftürium

5Die StäbHjdje S3ibüotl)ef

ÖJe^eimer ilommer3tenrotl} i&ili). ©pemauit

@cf)eimer Äommerätciiratl) Dr. Si. üon Steiner .... XiibingcM. S)ic li:öitiglid)c llinl)erfitäti: = 33tbIiotf)et

2}ic ^löiiiglit^c (Seminar =58tbliotl)ef

^Ptofeffor D. 3. ©üttfdjtrf

X^uttiingcn. 3)a6 eöongelifdje S)ecannt

U(m. S!er 2;iöccfan = äJerein

^ciiic liiDiiiölicöi^ l^aljcit ber ^iPra^ijersag ifrichririj boii ^abcii 10

^■rciburg. Sie ©ro^tjerjoglid^e llninerfität»=a5ibIiotl)e!

g:r. »anfä

5.Janbgeridjt§ratf) Hon Gerden

.^cibelbcrn. Sie llniüer|itnt§:53ibliotl)eif

STavIöruI)C. Sie öJrofeljeräoglidje ipüf= unb :!iianbeö=ä3ibliütt)ef

Ser (Brofj{)erjoglic^e ebangelifc^c Ober = Äirdjenratf)

Sic ^öf)ere aJ!äbd)enfd)ule

5profeffor Dr. mid). SBernal)§

fin^r. Sie ©tabt = S3ibIiot^ef

Sdjoöbad). 5pfarrer Sietric^

Singen. So§ fiitd;en = 5lerarium

iöcnö^eini. ';i.Uofeifor äO. O^tegler

Xarmftabt. Sie ÖJroßljerjoglidje §of=^ibliott)ef

3)ie ©rü§l)erjDglidje 6obinct^ = ii3ibliDtI)ef

2)a§ ©rofel}er3üglid)e ObcrcDU|iftorium

3)a5 föroijijer^oglidjc ßublDig = 6icürg = (i)l)iiuiaiiiuit

So§ ©rofetjerjoglid^e y{ea(gl)mnafium

2Jinjot 5reil)err öon .lpel)l

3-ricbberg. Sa§ ©rofetjcrjoglidje 5)>rebiger: Seminar

(^ieffen. Sic (S)ro|3l)cr3oglid}e Sanbes^llniuerfität

Sa§ Sl)eotogifd)c Seminar ber Uniberfität

5profei)ür ilattcnbufc^

Sei-Äcic^mfe ber ©ubifttbciitcit am 31. S^cjcmber 1899. XIII

fioubad). 3)ic &xd\üd} (5o(möi|d)c 33ibaDtl)ef

SDtains. ®te ©tabt=33iMiot'^e!

^tim Mmmm l^oöcit i^roisöcrsofl iFtiebridj jFrair, i

31öre Haöcit 5Frau I|er5a0i» SJoÖ^m" SClörccöt j

©reffe, ebiwrb gfreil^eu öon C)t}tenborff ^

gnutfow. ^4^a1tor 3f;Iefelb •_ ;

»toftorf. Sie ^-i3iWiotf)ef ber ^Jlecfleitburgifdien ^)Utter unb ^anh\ä)a]i ^

3)ie (S}i}muafioI = i8iWiDtt)ef ^

®if)uIbhcftor ®d)u(enbuvci ^

^x-üfeifor D. 2Ö. 2ßolt^ex- ^

ScfitDcrin. Sag förofe^erjoglicfie 5Jiini[teriuitt ; 1- ' ' ' '

für bic 9fccierunfl§-»tbliott,e£ l. bie ®«nn,«fie« in öüftvom unb i^nrcDim ,c i,

bic Uniocvfität§=33tbtiotl)ct in Siojtoct l. ^

Ütestei-ungÄvaf^ Dr. gatt ©(i)voebet

o^rotMjcr.sagtöum ^acöfcn ^ Jl^^cimar ^ Cifcnadj.

^tint Mmmmt Haljdt bcr opra^öersos <^art ^lepanber 2

ieiiiE liiänigUcfic l^a^tit ber Crßsrogljersag IBittjcIm €rnft i

W>ü^ ^efei-etariat »"cr Böuislicöcn l^aöeit bcf Ijacöfdigcn jFvau oSraß.

gei-sogin J>oPÖi^ i

(Sifeitod). Öe^etmet ^oftatfi ^^rofefior Sofept) ßürf(i)nex ^

^ena. ^tofejjot D. 3)retu§ ^

2öcimor. ®ai ©tabtifc^e 9tealgt)muafium

a^to^ÖiT^oötÖum .mcrFikntiurg-J>trditv

(j5roißöct5O0töum a^lücuftutg.

^tim Mbnmm "^a^ ^^^ a^ra^öersos Mkolüm .fricbncO f etcr

aSirfenfelb. Sa? fötoftfietäogltc^c föijmnafium

(gutiit. 2)ie Savontn 58eauIieu = 5!Jioi;connat)

DlbeuBitrg. Sie förofe^eräoglidie öffcntUdie ^Bibtiotp

9lettftreU^. Sie ©ropetäDsUcfie «iBtiott)ef ^

Sa§ ©roB^etjogUdie 6onfiftotiiim

^er.^ogtrjum !:3taunfcöUicig.

SBraunft^weifl. Sa§ ^txmm 5^raunfd)hjeiflifdp2ünet,uraifd)e etaat.=^JHnifletium . . 2

Sie ®tdbtifc£)e Sibaofbef

eft^crSl)aufcu. 5ßfattct 6o^r§ ^

^elmftebt. Saö ^letjogtic^e ®l)mnafi:tm

$3o(fenbüttc(. «ibliotfjcf bce C^exaüsCtdjeu ^4.U-ebiöer=®emiitat§

XIV 2>ei-,5cidjiiiH bet ©ubifribciitcn am 81. Tc^ciuber 1899.

j§)tuK H^ofjcit l^ersofl a3carg 2

WcljclS. Xie jtivdje 1

Wöf^xa. -Tic l'ut^erftiftuiif^ 1

l^LT.Soötönm J»aföfcn ^Itcntiiirg.

^cinc UJogcit "i^ttso^ €n\}l 3

3lÜcnburg. Tk -l^jcrjoglii^e yaiibe§=S8ibliotl)e{ 1

^otJ)a. ®ü§ .f)cr,^Dglid)e ©taotyinintftevtuin 15

2)ie .§>er3oglic^c ^^of = 23ibUot^ef 1

Oberfdjiilratl) Dr. üoii '-i^nmberg 1

i^crsogtljum ^nljalt.

^eim Ilaöcit l|cr3O0 JFrietincIj 1

i^oUcitflcbt. ,f)ofprcbi(3cr ©djubart 1

iPcrnbitrg. 3)er 5J{agiftrat 1

X^aitox -^efe 1

^effau. Tac- .^ii'r3oglid)e O'oiififtüriuin 1

Kötfjcn. Die ,Rtrd;c 311 St. ^ncob 1

Stcrfbi). ^4^farrev gotde 1

3cvbft. Tai §er;,üg(id}e S^ai^i-- uiib ©toot^ardiit) 1

2;q§ .^cr,5ogüd)e 3^ranci§cciim 1

Jrürftcntöum J»djlnarsüiitg= ixubolitabt.

tRuboIflabt. Sic prftlidje «ibliot^ef 1

fürftcntljimi lieiif^ ältere Wink.

^ciiic (©uicljlaudjt brr rrnicrenbc jlfiii-ft I^einniö XXII i

@rct5. ■2)ie etabtfd)ul = 5Bib(iot^ef 1

jFiirftLMitjjiim licur^ jüngere KCinie.

..^cinc ^urclilainJöt bcr rc0icrcnbc Jpiiu)l: If^cinriclj XI v. 1

&tva. 2)ie tütftlidjc (yi^miiofint^ iiiib l'aiibec-=23ibliott}cf 1

©djlcij. Ter Äitd)i'iiliorftanb 1

jrürftentriiim ^rliaiimtiurg * 1 ippe.

üBüdeburg. Xic Jpüf = si3ibtiütt)ct Sciia-i: Xiivdjluudit bcv i-cgieieiibcii Jiitfteii (ijeütg . . 1

a3cv,3cid)ui§ ber ©ubjhilicuten am 81. TejemOer 1899. XV

3Füt|tcntljum ITippc. ^^^^

^eine Crlaucöt oPraf €i-n|t sur Xi})pE*25ie|tßrfßib i

giörc opira^öcrsoölicöc l|aljcit jFiirftin ^opijie 3ur %mc (in ßarl^ru^e) . . i

.iSacöla^ öcr ücrftarünicn jFiir)lin ^lifaöetlj sur XipyE l

2)etmolii. 2)ic prftlic^e ©dM = 33ibltott)ef 1

£ü6crf. 3)ie ©eitot§ = ßanalet 1

jrtcic unb l|anfc|T:abt "Bremen.

SSrcmc«. Dex ©eitat 1

SBcgcffltf. 3)ai JReatg^mnafium 1

ifrcie unb f anfcftabt i^amfturg.

^atttfeucg. 2)er ©enat

3)er Äirc^enratf)

5Dte ©tabt = SßibItot^ef

2)te Hnterrid)t§QnftaIten be§ Älofterö ©t. 3(0^nniti§

.P)Qitpt|3aftor Dr. Söe^rinann, ©entor be§ Hamburger 3Jiitüfteviumö

i^xaii öerto. Stuguft SBotten

33u(^'^änbler 8uca§ ÖJräfe

Sanbgetid^tSbtreftot .^einid^en

Dr. ^irfeforn

2>ie erben be§ gtet'^errn 2llbertu§ bon £)l)tenbt)tjf

»ucf)brudferetbefi|et ^. D. 5}3ecfiel)l . .

ßonful ^Miä) ^

-Kaufmann €}Uax 9tu^erti

©enatov 6. .g). ©c^emmnnn

Dr. jnr. Tlaxtin ©ö^te

5ßoftot aCßetimonn

Il[eü|i^lanb €lfa^^1lat8nngen.

Soöbrontt. 5ßfatrer tiefer

aWüI^ttufctt. S)a§ öJi^mnafium

S'iiebcrbrotttt. Siuon ©. Don Jürf^eim

©ttttPurg. Sie Umt)erfttät§ = 58tbrtot^e!

3)a§ ®ermanifttf(^e ©eminor ber Uniberfität

3:ie ebaugetifc^e i^ird^e 3U ^ung ©t. ^Peter

^Ißrofeffor Dr. ©pitta

*3:ie S3uc^t)anblung ton 2;reuttel u. 2Bür^

XVI !öer,^cic{)uii5 ber 3ul)ffribcntcii am 31. Tcicmber l>^'Jd.

2) ö u c in a r f ^,,,_

i^rcbcvtf^bovfl. T>olf§[)üii)ic^iilnütflc[)ci- .f^olcier 33efttiiip 1

ftopcn^agcn. 1k ,fti.inigticl)c 5J3ibIiotf)ef 1

Tic Untüetfität'5:S5ib(iott}ef 1

@ tt fl l a n b.

dambribgc. *2)ic ^ipudj'^anbluitg üoii 3:cigf)tüit iödl ^ i5o 1

Dublin. *S;ie 53ucf)f)Qnbliiitg üon .t)obge5 Stfigi^-' >^' ^c 1

CouboJt. Tho British Museum 1

yonbon Stbrarl) 1

2:ie !:8ud)^anbliiitg uoii äüiUinin? u. 9Jorgate '2

*^te S3ud)()onbhiiig uoii ^aDib ^Jhitt lu

^ r a u f r e t (^*

9Hoiitailbait. Bibliotheque de la Faculte protestante

^nriS. Bibliotheque Nationale

Bibliotlieque de Tlnstitut de France

Bibliotheque de l'universite ä 1a Sorbonne

La faculte de theologie protestante de l'universite

Bibliotheque du Consistoire de l'eglise de la confession d'Augsbourg

La Societe de l'histoire du protestantisme fran^ais

Ed. Vaucher, Prof'esseur ala faculte de theologie protestante de l'universite

Librairie G. Fischbacher

Librairie C. Klincksieck

.^ 0 U a n b*

9(mfterbant. 3^qö eDaugctifdj:liitf)crijd)c Sciiüuav 1

©rouingcit. 3)ie Uniberfitäte = 53ibIiDtl}ef 1

^tffl. ■'lie ^iiri)f)onb(uiig Doti y^. i^pocrvi 1

iHoin. b. l''iMiuteca Casanatense 1

5Bev3eic^niß bev ©iibffribenten am 81. I^ejember 1899. XVII

9i 0 r tu c fl c II. ej,,(.

ß^ripionia. Sie llmöerfität?'!öib(iot^ef 1

Deftcttci(^4tngartu

33ttbo|>eft. 2)te ßöniglic^ imgaviic^e Unil)er)ität§ = 3?ibIiotf)ef

3)ie flönigltc^ ungarifcf)e •;!(fabemie bcr äßifjenfdiafteit

£as ungavifdje SQnbee = i)tuieum

Ta§ allgemeine ?lrd)it) ber eöangeliit^en Siixä)C

esernowi^. S:ie .$?. i?. Uniöerfitätä^SBibliot^ef

OJmunbcn. ©eine ^önigüc^e §ol)eit ber .^ctjog öon 6umber(aub

@ra5. 2^ie Xlniüerfitäte = *ibliot^ef

5pte^bl)tevium ber Göangetifc^en Äirc^engemeinbe '.?(. iinb §.6

Xie Sanbe'3 = SibüoÜ)ef am ^oauneum

^ennannftobt. ®a§ eöangelijciie Sonbeäfonfiftorium li. 23. ber fiebenbürgifc^eit 2onbcÄtt)eilc

Ungarns

^JnnSbrurf. Sie ß. ß. Uniüerntät2 = 58tbaotf)e!

Älaufcnburg. Sie ß. Ä. Uninerfitätg^Sibliof^e!

Dcbenburg. Sie 2;f)eüIogiid)e 33ibüot^e! beS eöongelifdjcn 2t)ceum§

«ßrog. Sie fi.fi. Uniüert'itäts.Sibliot^ef

^rofejfor Dr. itug. Saner

^rePurg = ':|Jo3fonl). Sie (fDangelifd) = tf)coIogifi^e -^(fabemie

®(^äpurg. SaS eüangelifd)e ©t)mnafium a. ^

2Bicn. Sie R. ^. ^lof^^ibliotfjcf

Sie fi.fi. Umt)eriitäts = iBibaot!)ef

Sie eüüngetijdie ©emeinbe 21. 6

S;er Si. ^. ebongcliic^e Cberfirdjenrotf)

S;ie ^. fi. et)angcliic§ = t^eolDgiid)c ^yahittät

9{ebacteur aSiIt)ctm ©olbbaum

Dtebacteur Engelbert ^4>enicr-3torfer

S. ©peibel, ©diriftftelier unb 9{ebacteur be? geniüetonö ber 9teuen (freien ^h-efje

^. atitter Don Scifalif, fi. Ä. §ofrat^

©cfiriftfteEer §ugo Sßittmann

91 u ^ t a n b.

kbo (ginntanb). Somproften @. Sa'biberg 1

©(t)Io§ iPticben b. «Uiitau. S^re Snrc^lauc^t bie gürftin 6f)arlotte Don Sieben ... 1

»orgä. a3iic^of Dr. theol. §. 9iäberg[) 2

2)or<)at. Sie llniDerfttät§ = a3ibIiDtl)ef 1

$cIfingfor§. Unit)erfität§=i8ibIiotf)cf 1

Sut^ergfa Süangeliiföreningen -^

fiuopio. 3lelen u. C^o ^

£ut^et§ 2Berfe. XI.

II

XVlII ^eväetdjitifj hex Subffvil,iciitt'u oin 31. Xejembev 1899.

üai§ (Siölanb). ipaftox- Dr. 33ibbcr

Siibttu. Sie Stabt^iöibHotfie!

St. 9Jli(^ocli§. '4*aftor .^cxm. l'ejiuö

3Kitau. S}ie föefeafrf)aft für Siteratui: unb ^unft

^I^oftor ßbuarb 3?arou Don ßtcDcn

Seine 2)ui:d)laiid)t i^i\x\t ^iicolai Sieüen

"ÖJoöfou. Sie eüaiigelifd) = lutl)eri|d)e ©t. 3)tid3aelv = i?irdje

Sie 4>etri = $auU=ßirdjenfd)ule

Ciicffn. Sic ßniferlidje ^Jieu = ^J{iiffifd)e 33ibliütl)ef

©igfrib 3ljd)teiui)i)

St. *-ßetcr§ljurg. Sic Äniferl. Uiiilicvfitäy = ^iI)aott)ef

S^ie .Raiietlidjc öffentl. ^ibliotl)ef

Sie 23ibliDt()ef bcr eüQitgclifd;cn ©eincinbeu

Sie iBibliotljef ber ©t. ^.Jlmienfdjule

*45rt)fcffüt fö. fjorften

45aftor iljeobor Ifupffer

'^aitox emil ^$ü\\nU

9{tfla. Sie etQbt=33ibliütI)cf

Sie ©tabt:iRcaIfd)iilc

Sie Stobt = Söc^terfd)ulc

Toljmaiäröi (ginnlanb). ^^.^farrer ^. 21. ßebcrberg

3.Barftf|nH. Sa» JiHrc^en = (£üEegium bcr et)nn9elifc^ = lutf)cvifc^cii ökmcinbe 9t. 3?. . . .

©eine g-jccllenj Saron 2;t)cobot Don bcr diapp

S cfj tu e b e n.

Sunb. Sie Äönigtidjc Uniöerfität^ = 5öibIiotl)ct 1

otürffjotni. Sie ^öuiglid^e iBibliuttjcf 1

^Jnftor ^|U-iinariu§ Dr. ^c\)x 1

JBofcr. Sic UniDerfität§=Sibliott)ct

Sie ßbaug. ^rcbigerfd)iitc

^4>farrer ^'"fler

Dr. förnft «löEcr

5rau ^rofcffor 9{iggeubad; = Ojcr

^^rofcfjor Dr. 5)3aul ©d)iiiibt

5J]farrcr ©tac'^elin = 5)Jcriaii

grau 5profcfior äJifdjcr^JpcuSler

^rofeffor Dr. SlBadcruagel

i^. ftobcr^ 23ud)()ünblinig

5öeru. Sic ©tabt = 33ibliotI)ef

Cf)C^I)vc8. 5poftor ^. (S.i)apmi

St. (yaHeii. ®ic Stabt=iyibliot()et

3jei;5eid)uif5 bcv v^MiliifrUieiitcii am ol. Jc.^cinbcr is'jg. XIX

@C«f. Bibiiotheque publique 1

Ecole de Theologie 1

fianfaiinc. Bibiiotheque cantonale 1

^profefjor Dr. ©autter 1

SJloiciifcIb (©raubünbten). 2i). <Bpxcd)n Uüii Scrnccf 1

'ileudjaUi. Bibiiotheque des pasteurs 1

®^offf)oufcn. 2)ie aKiniftenal = 58iBItDt!)ef 1

3ürit^. 2)ie ^Qnton§BibIioH)ef 1

91 m e t i f a^

5Jöeg^ont) (5ßa.). Western Theological Seminary

5(nbot)cr. The library of Andover Theological Seminary

9Jnu 9(rbor {Tlxä).). University of Michigan

Stuburn (5t. ?).). Theological Seminary

SBaltimore (5Jiarl)(anb). ©enntor ©uftaDug 21. S^obler, Esq

a3oitgor (aBi§.). ^a]iox 2:t)eob. .g)arth)ig

mut S^Irtiib (311?.). Rev. &. 2lb. 9ttebergefä§

SBoftoit ma^l). 6. 20. gvnft

Sroofl»)u (gietD 'i)oxt). Rev. 9(ug. Qmil fj^re^

ß^icogo (3H-)- Chicago Theological Seminary

eincinnoti. Rev. ^. ^iftev

6uvt^ u. ScnnittgS, Western Methodist Book concern

^c|i 9JZoine§ (3fOlDa). 5ßtofeffor ^ot). Dte'^nionn

eibornbo {^o\m). Rev. &. Sleffin

GDOiifton QU). Northwestern university Library

©ctttjgfiurg C^a.). ^vofeffot Dr. 9iic^arb§

^nrtforb (ßontt.). Theolog. Seminary, Gase Memorial Library

i^tl^aco (9i. ^.). Cornell University Library . . . .

^ingftott (ß^anoba). Queens University

fioWrcitCC (.Jfanp. University of Kansas Library

Socbau (JerflS). ^^aftor ®. ^. 91. ©cfioaf

®t. £oui§. Concordia Publishing House

9)tobifou (jüSiö.). University of Wisconsin

milmnUc (2BtS.). C§fai; ©riebltng

9Win«C(»^)oU§ (5J!tnn.). University of Minnesota Library

Rev. (i5ev'f)arb 9{a§muffen

9Jc»t)»^0t)ett (6onn.). Yale University Library

9Jctt)|)ort (ßentud^). Rev. 9Iug. &ci)xU

9JchJ g)orf. Union Theological Seminary

New York Public Library

Columbia University Library

Rev. @eo. 6. ^. ^aa^

Rev. ©. m Sacfjon

2)ie SBuc£)£)onblung ®u[tau (S. Stedjeit 2

XX a>er,5ctd)iüß ber Subjfvibeiiti'ii am 31. l:e,5embei; 1899.

^^i(abclpt)ia (^a.). University of Pennsylvania Library

Rev. i^rofeffor Dr. 31. ©paett)

*4Jli)montI) (Bt§.\ Slrd^iteft 6. ^^. ©riefe 2

''Jßoxt ScrDid (91. ?).). Rev. 3of. 9ter[)tfteinet

^^oug!)fcepftC (9t. ?).). Vassar College Library

^^Jrtiicetou (Ülelü Sf^^^fe^)- Theological Serainary

XoUio (Dl)to). Rev. 3Jfattin Äodjlet

SJorouto (ßnnaba). University of Toronto

Trinity- College

3:rcnton (9i. SO- Rev. 36. S- ■&• SBenbel

aSotcrtonm (2ßi§.). North vi^estern University Library 2

3ltt^iir .^örmonn

SScücSIct) (!ÖZaff.). Wellesley College Library

^SJirmingto« (5t. 6 ). Rev. Dr. 31. ®. Soigt

^n i^olgc ^obeStaUeg finb bic folßcnbcn ^subftriptione e r 1 0 f ($ e n :

.5>ciiie JiKajcftät Der Xia\\n iinb Honig i-ricbricß III

iSin (frcmplav banoii ii"t boii 3t)i"er !D?iijcftät öer flatjcrin unb Sörtigtn gricbric^ übcr= nominell U'orbcn.; ^cinc liöniglicBc tfoljcit bcr OHrBgrofgcrjOg £flrl 3Cugufl bon J>at8fen*ü3ciniac^€ifenac8 .

(3ft »DU Seiner S\ünigli(f)cn Jpofjeit bem SrbgroBt)cr,iog ?BiI^clm Grnft übernommen Sorben.)

^tiiie a5ropgcr5ogIic8c r^toljcit bcr f iirfl: ni'olbtniflr 5ur Xippe

(©irö oon Seiner ßrtaucfjt bem ®rafcn örnft lueiterflefjniten.)

©cc3og l^iigelm bon 25rflini(c!)tncIg'Xiine13utg'a5cIs

jßtebiger SBertling, Danjtg

®t)tnnafial=3)treftot SSörltng, ©t. ipetetsButg

Sßrofefjot 3)iffmann, iöetttit

^Profeffor öon Stiege, Seipjig

(3]!on feinem Softne, bem ficimmerljerrn Dr. öou grcge auf Slbtnaunborf übernommen.)

;3uliu§ i^rei), Siegnt^

(a?oit feinem @of)ne Seinrieft gre») übernommen.)

iprofejjor Dr. fgarmä, S^otpot

6ef). 3uftt,3tatf) ^Profcffor Dr. ^tnfd)tit2, SBerlin

ßonfiflortalratf) ^rofeffot Dr. .firnfft, SBonn

5paftor D. ßrofft, (SlBerfelb

®e^. ^ati) 5profeffor Dr. ^JiautenBrec^er, Seip^ig

(a?on feinem Soönc Dr. 3JJaj SDJanrenbrcciier in Serlin übernommen.)

9!entamtmann 9Jlotte§, ßiiiitenfelö in SSo^ern

OJioE 5ßuf(^, iöau^en

^Profeffor Dr. .§. jRanfe, ©roningen

^rofeffor Ütanfe, üJJarburg

Üiittetgutsbeft^et S^eobor 'Stääj, SLresben

©uperintenbent Dr. Ütic^ter, gietbetg t./Sa

SBoIfo g:tei()ert öon 9ttcf)tf)ofen, ©ro§ = 9iofen

©eneralfuperintenbent D. 5Rogge, 2(ltenburg, ©. = 2(

3?anf=5präfibent 3of)n 2Ö. SB. 3^ob(er, 9ieh)^?)otf

(aSou [einem Söruber, ©cnator ®uitQöu§ 21. Nobler übernommen.)

XXII

IReD. Sac. ©djlcgel, 9telt) = ?)otf 1

(S5üii bcr 9tortl)iucftcrn Uiüöcrfitl) iit (Jönitjton, 311-. übcviiommcu.)

5Pröfeffor (Scmifd), ^Berlin

^ßforrer ©tinglpff, ©argenrotl) ki,Ö)eniiiub t. b. ßifel

prft 3U (5toIbcrg = 9JoBIa, mo^la

3ftittergut»beft^et Don Ücf)tti^, .ßnuffeneg

©eorg ^veiijnx üoit ^^^li^- 5leufird)

2J 0 r Ui 0 r t.

Stf^tünglitf) tnor beQbfidjttgt, ha% SBonb 0—11 bie ©d)riften be§ Saf)ve§ 1522 (cinfc^I. ber mrcf)en= po\mc ^Iböent 6i§ gpiptiQmaS), bie $p rebigten t)on 1522, fotüic bie ©c^tiften Qufnel)men foßten, tueld^e bem anfange be§ ^Q^re§ 1523 ange^^öten; SBb. 12 foHte bie üBxigen ©c^riften fotüie bie fönimtlii^en 5prebigtett öon 1523 Bringen. 5]q(^= bem SBb. 12 mit biefem Sn^alt 1891 erfc^icnen iüor, füljrte ber SBnnfc^, bie nnterbe§ gemod^ten ^nnbe ouS £ntl)er§ f^rül^jeit für bie ^Uisgabe Bnlb 3n üertoert^en , jn bem 25ef(^lnffe ber ^ommiffion, einen ßrgänjungSBnnb 3n ben Bis bo^in erft^iencnen früf)ercn SBänben einzulegen, ber mit ber Ziffer 9 öerfe^en, 1893 auggegeben iüurbe. ^u bem fomit für S9b. 10 nnb 11 öerblicbenen fe^r reidjlic^en ^Jbterial traten bann hu 1891 noc^ nnbe!annten ytörerfc^en ^itadjfdjriften öon 5prebigten be§ 3a^re§ 1523. S)iefe in bem auf SSb. 12 folgenben ^anbe 3U Bringen, h)a§ ha^ 9latürli(^fte gemefen tt)äre, toax babnrd§ unmöglii^ gemacht, ha^ S5b. 13 mit einem ben Sal)i-'en 1524—20 angct)örenben 3nI)aU Bereits 1889 erfc^ienen ttjar. 60 mußten jene 5prebigt= nad)jd)riften alfo öor 33b. 12 untergeBrac^t tüerben, nnb ergaB fid§ nun aU ba» ©infac^fte: üon ben Beiben nod; öerfügBaren ^iffevn S3b. 10 für ©d)riften nnb $Prebigten üon 1522 3U Beftimmen, SSb. 11 aBer erfteng für bie ^laä)- träge ju ben ^4^rebigten 1523, jineiteng für bie noc^ nid^t gebrudten ©djriften biefe§ Sa^ve», unb 3tüar in biefer 5lufeinanberfolge, bamit toenigften§ für

2ut^ev§ SÖetfe. XI. III*

XXVI 5öorh)ort.

bie S (Stritten be« ^ai)Xi^ 1523 bie jettUc^e ^Inorbnung getna^rt bletBe. 60 lüirb nun S9b. 10 Qtte§ bem Sal)te 1522, S5b. 11 unb 12 otteg bent iSo'^re 1523 ^llnge'^örtge umfafjen, ift eine leidet ü6cr[i(f)tU(^e S3eit^etlung gelüonnen, ber gegenüber nic^t aU ein föefentlic^er ^iac^t^eil in§ ©etuic^t faden !ann, ha^ 33b. 11 cinigenna^cn unter bem 3)urcf)id;nitt»unifQnge ber SSänbc 6lei6t, tnö^renb S3b. 10 in ^Ott)ei(ungen lüirb jerlegt lüerben mü||en; bieje le|tcre 9Zott)Jt)enbig!eit ^ötte auä) bei onberer ©tofföert^eilung nid)! öermieben iüerben tonnen, fie Voax frfjon gefrfjaffen, aU bem ©rgän^ungg^onbe Ziffer 9 gegeBen hjurbe, unb ift burrf) ha'i .Einzutreten ber Üiörerfd^en 9la{^= fc^riften nod; gefteigert Ujorben.

äßir bringen im öorliegenben elften Sanbe alfo junäc^ft bie 5la(3^träge 3U ben ^prebigten be§ 2atfu§ 1523, mlä)t in S5b. 12 auf ©runb ber bor- I)Qnbencn ^xuäz unb ber nur für einen S^eil öorliegenben 9tott)fd)en |)anb= fdjrift mitget^cilt finb. S)ie ^iQdjträge Beftef^eu in ben lejten ber 9törerf(^en 9kdjfdjrift, bie iä) ju ben in S3b. 12 Bereits mitget^eilten 2;ej:ten berort in enge S3e3ie§ung gefe|t ^aBe, bo§ idj bie bortige ^ä^lnng ber ^^rebigten öon 1 40 BetBe^ielt. SSerfd^iebene Sejte berfelben ^rebigt in Beiben ^änben l^oBen biefelBe 3iffei', 5tnberungen be§ 33eftanbe§ ber ^rebigten biefe» ^ai)xt^ burd^ antreten ober 2lu§fd)eiben aBer finb eBenfallg mit ^ul)ilfenat)me biefer felBen ^iffernrei^e bezeichnet niorben (ögl. unten ©. Lfg.). ^n ber 6in= leitung 3U ben ^Prcbigten 1523 fotnie in ber Ü.Berfid)t über biefelBen ift ber 3nt)alt Beiber SBänbe Berüdfid^tigt. Senn ben $Prebigten 1523 in S5b. 12 ift eine Einleitung unb ÜBerfid^t noc§ nid^t t)orau§gef(^idt Inorben; i>a^ Material für foldje altgemeine 3^orBemer!uugen unb bie ^ögli(^!eit fi(^erer 3eitlid)er ßinreil)ung l^aBen im äöefentlic^en erft bie 9törerf(^en 5iad^fc^riften geliefert unb Bei bem erften ^rebigtenjaljrgang, ber nadj bem SSetannttnerben ber letzteren äum S)rud !om, bem tjon 1526 (SSb. 20) ^oBe id^ bal^er aud§ 3um erften mah fold^e geBen tonnen. Sn 33b. 11 irerben fie für 1523 nac^gel)olt unb foEen nun immer gegeBen tnerben, oud^ Bei 1522, ha tycx bie faft ganz fc^lenben 9iörerfd)en 5hc§f(^riften burd^ eine üBerau§ reidjc gebrudte ÜBerlieferung faft erfe|t iuerben. S)er auf un§ gelommenen $Pre= bigten ber frül)eren 2ai}XQ finb öer()ältni^mä^ig nur tüenige, fie inurben hafjix nur, fotüeit fie lateinifd) üBerltefert finb, al§ «Sermone au§ ben Sorten 1514—17" in S3b. 1 unb „©ermone au§ ben 3al)ten 1514—20" in S5b. 4 jufammengefo^t, bagegen, fotüeit fie in gcbrudten beutfc^en S^ej-teu öorliegen, Bei ben ©d)riften an il)rer zeitltdjen ©teile untergeBrad)t.

3)ie ^reb igten ber 9iijrerfdjen 9lac^fdjrift (R) finb tüie bie nod^ ßinzelbruden unb einer ^Jiot^[d§en 9^ad)fd^rift Bereit» in S5b. 12 mitget^eilten ^Prebigten be§ 3al)re§ 1523 üon ^Pfarrer D. ©eorg SSud^tualb in ßeipzig

SortDOtt. XXVII

beoiöettet. Einigemal finb audj ^iadjtrögc auö anbercr OucHe aU qu§ R bctgcbrarfjt tooibcn bgl. 51r. 3^. 0. 2)ic ©inlcitung fohJic bic ÜBerfic^t üBct bic ^Prcbigtcu xü^xi tnicber öoii mir f)er, iä) ^aU fic, 6e[onbei-§ qik^ bk Soröetneiiungcn 3111: Überfielt, ettoay auyfü^rlic^et; gehalten al» in bcit früheren f^öllen (SSb. 20. 15). (S§ ^ot fic^ ba^ üon fclbft borauä ergeben, bofe h3ünf(^en»tuert^ fc^ien in bie Einleitung manä)z^ ein^ubejic^cn, n)Q§ öorfier (Inie 3. 35. bic ^luf^d^lung bcr im ^Prebigtenja^rgong 1523 t)er= tüertf)etcn ßingelbrude) an onberer ©tcHe mitgct^cilt ober (mic bie QU§tt)ärt§ ge'^altcnen ^prebigten) gar nid^t ertT}äl)ut lüorben hjor. %n^ lüar ^ier, tüo eine auf hk ^H'cbigttter^eirfjniffe gegrünbete Überfielt in ber (}olge unferer S3änbe jum erften Wcak erfc^eint, ettüoy größere ^ituöfü^rlic^fcit am pa^c; in 3u^u"fi hjerben tüir befto Üirger fein fönnen.

2)ie Schriften be§ Mre§ 1523, hk beffen erftem drittel ange'^ijren, ^at ^aftor Lic. @. ^offmane in ^uni^ Beorbeitet. 2)ie fritifc^cn SSeric^tc unb fprac^lic^en ^ßorberic^tc, foiüie bie 2}er3ei(^nung ber SeSarten ^at ^ro= feffor Dr. 5t. 6. Serger beforgt, nur bei '6in bepfttic^ Sreöe' rühren bic genannten 5tbfc^nittc t)on mir ^er. ?lu§na]§m§n)eife, tueil ha^ gleid^= geitige S^orliegen einer nieberbeutfctjcn unb einer nieberlänbifd^en Übertragung 3U bergleit^enben Beobachtungen @elegent)eit gibt, finb bereu Se§arten M bcr ©i^rift 'S3on iücltlic^cr Dbcr!eit\ auf 6. 240 ff. mitgetfieitt toorben, fonft finb (lt)ie big'^er) im 5IIIgemeinen nieberbeutfc^c unb fonftige Übertragungen unberüdfid^tigt geblieben, ^u ben gefc§i(^tli(^en ßinleitungen ^at hk ßeitung mand^Cö beigetragen, befonber§ ift fie beftrebt gemefen bem §errn SSerf affer über ©(^toierigfeiten '^inmcgju^clfen, hk }\ä) noti^tuenbig au§ ber 5lbgelegen= !^cit feine» Slöo^norteS üon größeren Sibliot^e!en ergaben. 3)agegen iüirb i^m bie Übertoinbung ber S(^h)ierig!eit , h)elc^e in bem .'percinragen tfct)ed^i= fd^cr Siteratur (ögl. 6. 424) gelegen hjar, allein berbantt. 2)ie ungctüö^n- li(^e ^nappljeit be§ gcfc§id§tlic§en 2;^eil§ bcr Einleitungen ift öom §errn SScrf affer beabfid^tigt ; nur M *$Papftefel unb I1lön(^§!alb' ift mir gc= lungcn, feine 3uftimmung ju breiterer 5luyfü^rung 5U gctoinncn. Sbenfo Dcr^ält fic^ mit ber Sparfamfeit bcr Slnmerlungcn facl)lic§cn ^n^oltS. ^ä) ijtbt ha^ ^auptfö(i)lic^ beS^alb ^crüor, tücil angefi(^t§ ber umfänglicheren übrigen Steile ber Einleitungen unb bcr äaljlrcii^crcn p^ilologifc^cn 2lnmer= lungcn bcr 6d§ein cntftcl)en ÜJnntc, ha% jenen erfteren t)on ben le^tcrcn Suft unb £i(f)t geraubt toorbcn fei. ift nämlicf) in ber %^ai gefagt tnorben, Mh ^n ^en lungeren Sänben bcr ©efa^r ni(^t gang öorgebcugt ift, über 5lnmcrtungen |3^ilologifc^en ^n^altS tixäjm-- unb bogmcn^iftorifc^c 2lnmer= tungen äurüclauftellen "; ba§ aber !önne fid^ bitter rdd^en. ©egenüber biefer Scmcrtung, toeld^e burd§ bic 23efc^rän!ung auf bie „jüngeren SSänbe"

XXVIII äJortüort.

bic gcgciütJärtigc Leitung für bic gctobcltc ©parfamJcit f^cologifc^er 3ln- mcitungcn öcvQntluortUdj maä)i imb bic SSorftcHung crhJccft, aU lic^c iciie bic X^cologcu nidjt auSrcic^cnb 3U SBortc kommen, fei auf meine 5lnbcutungeii über bicfen 5pun!t in S3b. 19, 6. VI/ VII l^ingctoicfen unb f)icr nodjmal§ au§gcfpro(^cn, bQ§ tüo 5Inmcr!ungcn !ir(|cn= unb bognicngcfc^irfjtlicfjcn 3n= ^Qlt§ Dcrmi^t lücrbcu, hk einzelnen t^eologifc^cn Bearbeiter fic^ eben äu foldjcn ni(^t öcranla^t gcfefjcn ^abcn.

2Ba§ an ©tüc!cn, bie bem 3a^)i''c 1523 angef)i)ren, in 33b. 11 unb 12 bermiBt Inirb, ift, tuie hk SSriefe an S:^an bon 6(^leini|, an bic brei .^of- Jungfrauen ^n ^reiberg, ha^ ©djrcibcn an ha^:^ Slapitd au äßittenberg (oom 10. 'iluguft 1523) unb ber 6enbbrief an 25artl)olomaeuö öon Staremberg, bcr 23ricffommIung angctniefcn tüorben, tüdl hk glcicfj3citigcn S)ruc!e nic^t bon ^ut^er fclbft beranlafet finb, al§ |)erau5geber ber beiben erften nennt £ut()er ^m§borf unb §ierontjmu§ Sdjurf ((Snbcr§ 4, ^x. 178, 21—24). ^ic 5ßor= rebe 5ur Übevfeljung bcS 'Otiten Scftamenteö (I) tnirb in ber 5lu§gabc bcr SBibclübcrfeljung i^ren ^la^ fiubcn, ba§ 2kh auf bic S3rüffelcr ^JJtdrttjrcr bei bcn übrigen Siebern. Die neue 5(u§gabe be§ Kommentars jum @alater= briefe (1523) ift fdjon in Unferer 5lu§gabe SBb. 2, 43Gff. mit ücrhjcrt^et morben; „6^riftu§ miaprief" in „äJrteil 3). 2Jiartin ßutr)erS tmb P)ilippi 5Jcelanc^t()oni§ üon (5ra§mo ^ioterbam" 1523 ift ein 5lbfd§nitt ber „3lu§= legung beutfi^ be§ $öatcrunfcr§" 1519. ä^gl. Unfcre 5luög. Sb. 2, 117 31nm.

2)ie ^Jiei:^enfolge ber in Bb. 11 cntl^altencn Sdjriftcn bou 1523 trar infolge be§ 5Jhngel§ fieserer Sln'^altSpunÜc für bie 3)atirung nid;t fo fid;cr l)er3uftcHcu tuie fonft anlucilen. JBiellcidjt tnirb alfo ber eine ober anberc baran auö3ufe|en Ijabcn. 2)a^ bie ^JJbfaüfdjrift „ä>on alucierlei ^JJlenfc^cn" in unfcre ^2lu§gabc ^2lufnat)mc finben muffe, tonnte nad; bem ä)organgc Quberer @efammtau§gaben nic^t gmeifcl^aft fein; aud) ift bie unfrige in früheren ätjulii^cn gällen lüic „6in djiiftlidjc SSorbetrac^tung" (23b. 9, 220ff.) cbcufo bcrfat)rcn. S)a^ A nid;t fc^on 1522, fonbern crft 1523 cifd;iencn fei, läp fidj freilidj nidjt ertüciien, te^tercö ift aber angefidjtS bcr SaI)vc§3aI)Icu 1523 unb 1524, iuclc^e bic anbcren 2)rudc tragen, feljr biet loatjrfdjcinlidjcr. 2lm ©djluffc bcr ©(i^riften bon 1523 lic^ fid§ bie genauer nidjt 3U batircnbc ©djrift nidjt mel)r unterbringen, fo f)aben iüir i^r om 6ube bcy elften S3anbcä inmitten bcr 1523 er 6d)riftcn bcn ^ta^ anlücifcn muffen.

Somovt. XXIX

Unicre Suttjcraiiögabc Ijnt tioii ^lufaiu^ an hn BiBliotirap^ifrfjen 8citc bcy Uutcrncrjmciiy eine bon Snd)fcmitui|3 gctxagcne 5liiimci!famfcit ju* gclucnbct, bic fid; üoitf)cil^aft oBIjeBt öou bcr großen ©Icidjgiltigfcit bagcgcn, tt3cl(^c no{5§ Bei il^rer legten Sßorgängerin , ber ©rlanger 5lu§gabe, nicift 3u Sage tritt. £)ay ©trcben nad) gcnügcnbcr (i'rlebigung beS 35ibItograpI)tfcf)eu ftc^t in cngftem 3it[fliinnenf)nngc mit ber fritifdjen S5el)exvfcf)ung unb 3}ci-= lucrt()ung ber Übcrliefernng, nnr tucnn jene öorl^anbcn ift, Icirb eine 5(nygn6c fic^ bcm ^iclc, [tofflictj abfcfjlie^cnb gn fein, nnnäfjern !i)nnen. S)ay S3evbien[t, ber Sibliograpfjic bie i^rcr äßic|tig!eit entfprcc^cnbe SSeac^tnng in unfcrcr 5Iu§gaBe üerfc^afft ^u IjaBcn, geBü!§rt unftreitig D.^. annale. 6r I)attc in feiner Sammlung, tuclc^e er für bie ^hjecfe einer Snt^eranögabe 3ufammcn= gebradjt unb tüeldje für biefe öom pren^ifc^en ^ultnSminifterium crtoorben lüurbe, ben grö§cren S;f)eil beS gebrückten 5Jioterial3 bereinigt, unb burd) fie eine ^uüerläffige ©rnnblage gefdjaffen für £ntt)er6i6tiograpl)ifc§c g^orfdjungen, bencn er felbft mit öielcr Siebe, mit Umfidjt unb (ärfotg oBlag. 60 luar ey eigentlid) felbftöerftänblidj, ha% ba3 bi6liogra|3l)ifdje yjuiterial nidjt nnr in ©eftalt bcr 5i)rude felbft, fonbcrn and) in ^orm öon ä>ermer!en unb 6rgcbniffen Bibliograp^ifc^er Unterfudjungen bcn neben -ftnaafe tretenben 'OJiitarbeitern in ber .s~iauptfa(j^e öon biefem jnflo^ unb fie felbft nnr, töo ©elcgcn^eit ober DIeignng einen befonberen eintrieb gab, etlüa^ 3U ergänzen Ijattcn. 3lud) aly mir bk Seitung übertragen Juorben, blieb boy 3^er- l)ältni^ 3nnä(^ft bnrc^auö ha^i gleiche. S)er mit ber §erftettung einer fclb- ftänbigen Snt^crbibliograpfjic beauftragte Dr. ^ol). Suttjcr mußte fidj felbft crft müf)fam einarbeiten unb jnnädjft feine 2;^ötig!eit ber ©omni hing unb bibliogropI)ifdj genauen ä^cr^eic^nung ber 2)rude äutücnben. !5)abci bicute bcr Scftanb bcr %l. Sibliotl)c! in 33erlin, ben audj D. Ät'naatc bereite bnrdjmuftcrt Ijatte, naturgemäß aly ©rnnblagc, bann aber Jüurbcn bic iöcftüubc foldjcr gröfjercr Sibliotljcten üüu Dr. 3. Sntljcr Dorgcnommcu, bie D. ^naalc nod^ nic^t bcrüdfidjtigt I)atte. Stußerc nnb innere ©rünbe fül)rten jum 5lbbredjcn biefcr Slrbciten, unb lucil mit nnb burd) bicfclbcn üöttig tlar geworben, boß D. ^l^naatcy bibliograpl)ifd)cn JBorarbeiten ju ftofflidjcr 23oEftänbig!cit bod; nod) gar mandjcy mangle, üerauftaltetc Don nun an bic Scitung bcr ''^luygabc bibliograpljifdjc Umfragen über bic jclucilig ,^um 2)ruc! öorbcrcitetcn ©djriftcn unb ^rebigtcn einer größeren ^^In^a'^t öon Sibliotl)e!en; nnr für bic 6d)riften ber 3al)^c 1526/27 (^'b. 19. 23) ift bicfe Umfrage öon bereu Bearbeiter anögcgaugcn.

XXX Sorttott.

Sßon einer guten SSiBIiogiapIjic tüiib man Billig folgenbeö öeilangen bürfen:

1. ntöglidjft öoUftänbigc Jlsorfüfjrung aUcr ii6cil)niipt lioi'Ijnnbcncn 3)iudc ber Bc^anbeltcn Sdjnften unb ^)x>ax möglid;[t md) cigcncv (^infidjt, nidjt naä) 3lngoben ober SBefc^ieibungcn anberer SiBliograp^en;

2. eine tnappc, aUc it3cicutlid)cn ^tuf3ei:Iidj!citen bey S5ud^c§ in ftet§ gtci#lcibcnbct Drbnung crlDä()ucnbc iöefi^icibung bcr einäelnen 2)i-udc;

3. Bei 5tüei ober mel)r in manchen ober nUcn 'y(u^crlidj!citcn üBercin- ftimmenbcn Druden !(arc ."peröorljcBung n)cnig[tcn§ einiger untcrfdjcibenbcr 5Jier!malc, bic bann natürlidj oft and) au§ bem ^mie^'d^ ^c^ SSudjcö genommen hjcrben muffen;

4. ergänaung bcr etlua unOollftänbigcn 6elOftangaben beö 3)rude§ über feinen Ur^eBer, ßntfte^ungSort unb (^ntftel)nng§ial)r, fofern bie§ mi)glid) ift;

5. 5lngaBen über bie einaclncn ßjemplare, bie öorgelegcn t)aBen ober Befannt gen)orben finb: bor aEem i'^rc gunborte, ineiter^^in and; etmaige :^anbfc^riftli(^e ©iuäeidjnungen, fofern fie, tüie 3. 35. eine äßibmung, ber 5Iamc be§ S3efi|cr§, eine ^2tngaBe über ben 5prei§ unb bergt, einigen äßertt) Befi|en.

2)ie erfte biefer f^orberungen ju erfüEen tjat bie Snt^eranSgaBe fi(5^ jtoar ftet§ BeftreBt, bo(^ finbct fidj 5tnfül)rung eiuc§ 5Drude§ ol)ne eigne Äenntnife in ben Bi§ 1890 erfc^ienencn Sänbcn ^iemtic^ oft, gelegentlidj audj in hätten, Ujo bie Queue einen ^unbort angab, ^loä) ju ben Schriften, bie SBanb 12 Bringt, finb 11 3)rudc Oeräcid^net, bie bem SBearBeiter nid§t öor= gelegen ^aBen, ^u ben 5prebigten bcffclbcn S3anbe§, bic Bereits unter meiner ÜJiitmir!ung gebrudt tourbcn, !ein einziger. <Bo mie l)ier l)aBc iä) m'xä) anä) fpätcr ftety unb meift mit Erfolg Bcmütjt, cinc§ (5j:cmptory '^aBl)aft ju Joerben, unb tonnte fomit auä) faft immer eine guOerläffige SSefdjreiBung Oon bem 3)rude gegeben unb er !ritifd) Ocrtfcrf^et merben. ,3ui öorlicgenbcn 11. SSanbc ift bieg Be^. eine§ UrbrudcS nur einmal nid}t geglüdt, nämlid; Bei ber ©(^rift SamBert§ bon ^loignon (Ogl. 6.458); unb obgleich für bic ,^riti! bcy gan^ Inr^en lateinif(^en £ut()ertci*te§ ber ^Jiaugcl bcy UrbrndS ni(5^t f(i^h)er in§ @eh)i(^t faEen tonnte, fo ^aben h)ir boc^ ni(^t§ unOerfui^t gelaffen, bie fdjon längft l)ier t)orl)anbene BiBliograpljifdjc Sude au§3ufüEen, leiber öergeBlic^. ^m ÜBrigcn ift nur ein uicbcrbcutfd)cr 3)rud (6. 365) gor nic^t unb ein anbercr («B. 424) nid)t in einem OoEftönbigcn (^jemplar aufgefunben Irorben. 5ludj Oon 2)ruden, bie nad; ,l'utt)cr3 2obc crfdjienen finb, tritifc^ alfo meift ni(^t in Setrac^t tommcu, IjoBen toir nur Bei ic einer nieberlänbifd^en, englifc^cn unb fran3öfifd)cn ÜBerfelumg (6. 365. 459) auf bie eigne ftcnntnifenaljmc ber^idjtet, bie ß^ifteuä bcr Icljtgcnaunten ift 3ubem

33otn)Dtt. XXXI

fef)r 3tüeifeU}aft. 3)eygleidjen fjat btc ßeitung üBer bie angefütjrteu 2)i-udEe nid§t lutt)ei-ifc^er 6djnften mä) eigner ^tnfdjauuug berid^ten tonnen mit attcinigei- 5(nynnl)me be§ 6. 3G1 Befprodjencn ©iuBlattbrucfey. Sßer ba toä^, trelcfjcn ungemein großen ^tuflronb Don %xW\i nnb ^eit bie Ermittlung eines feltcnen S)rudte§ erforbcrn tann, tuirb Cv3 getui^ im ^ntereffe be§ -^ort- f(^ritte§ unfercr ^hiSgobe angemeffcn finben, tnenn bie Seitung fid) ouf fold^e befonberc 3eitrauBenbe 9lad)tor[d)ungen nur bei £)ru(fen einlöst, bie für bie 2ei-t!riti! SBebeutung Ijabcn üjnnten.

S)er 3tüeiten ^orberung ift in unferer 5(u§gabe immer entfpro(jf;en tüorben. ®q§ üon ^naafe für bie S5efdjreibung aufgefteüte ä^orbilb ift (mit (■(einen 6c^lt)Qn!ungen) feftge^a(ten tuorben, in ber äßiebergabe ber tt)po- grQp§ifc§en 6igentl)üm(id)!eiten finb toir infofern genauer getoorben, qI§ tüir je^t Qudj hk Untcrfdjiebc Hon r nnb 3, foh)ie 5(u§'^ilf§tt)pen it)ie ?t) für tu nnb bergt, feft^^olten.

2)er britten ^orberung ift früher nic^t immer genügt tüorben, in ben erften SSönben finben fic^ beS i3fteren ^tngabcn Jtjie „B 2:ite( uftü. toie Ui A. 3m ;3nnern onberer 6a^." 2)er Senü^er lann nad^ biefen eingaben Ä nnb B nid§t auSeinonber (jatten unb luenn „ber anbere 6q^" nid^t 3ug(ei(^ tüic^tigere Sejtänberungen jur ^o(ge ge()Qbt ^at, iöerben i()m auc^ bie ^e§= arten über bie grage nad) ben llnterfd^ieben beiber S)rudfe teine 5(ua!unft geben. finb ba()er in ben neueren Sänben immer genouere eingaben gemadjt tüorben. ^udj in ben gäüen, ba^ bie @i-emp(arc eine§ S)rude§ Heine Unterf(^iebe im Innern ouflüeifen, ift biefe 2^()atfac^e nid)t b(o^ ertüä^nt, fonbern oud^ burd) S3eif|)ie(e belegt iöorben.

^ann ber einzelne 5JHtarbeiter an ber 2ut^erau§gabe bie erfte gorbe= Tung nur mit Unterftü^ung ber !^eitung erfüllen, bebarf er 3ur Erfüllung ber glneiten unb britten nur ber eignen U)iffenfdjaftli(^en Sorgfalt unb be§ $öerftänbniffe§ für bibliogra^^ifd§e £)inge, fo ift bagegen bie öierte i}orbe= rung bon gang anberer 5lrt. ^i}x !ann in unferm gaUe genügenb nur ent= fproc^en inerben bon einem, ber nidjt nur für ben ttiiffenfd;aftlii^en ^Betrieb bibliograpl)if(^er Unterfuc^ung im aKgemeinen gefc^ult, fonbern auc§ in bie 23ü(^er!unbe ber erften §älfte be§ 16. 3a!^r'^unbert§ gut eingearbeitet ift unb bem t)or aEem ein reidjeg ä5ergleid)ung§material an S)ruden biefer 3^^^ ober auc^ an 3^ad§5ei(^nungen Oon S^iteleinfaffungen, 2^t)pen uftt». ju ©ebote fielet. 2)enn bie geforberten Ermittlungen bon S)rudern, S)rudorten unb S)ruciial)ren finb faft einzig burd; ©i^lüffe möglich,* ineldjc bon ben mit Angabe bei S)rucfer§ ufit). berfeljenen 3^üd§ern auf bie SSüc§er gebogen toerben, hk jener eingebe entbehren. 2^iteleinfoffungen, ^olgfd^nittinitialen unb fonftige SBilber einerfeitg, beftimmte fyormen ber (gegoffenen) 2:t)pen anberfeit§, tneld^e in

XXXII a]orlDort.

einem 2)ru{le mit ^tuflabe ieiue§ Uf()e6ery ufm. begegnen, finben \vix it)iebev in einem Drude o^ne bic[e 5fnga6e: ber 6d)Iu^ ift erlaubt, ha'^ aud) ber jlneite Drmf au§ ber nämlichen Drutfertuerfftatt tjcrborgegangcn ift. (Sr trirb in nielcn f^öEcn rid)ttg fein, nbcv ift bod; mnudjcilei 3U ertüägen, Uia§ feine 3iid;tig!cit in -^ragc ftcllcn !nnn. £)ie ^olgftödc ber Sitcicinfaffnngen, ;^nitia(cn ober Sb'ilbcv tonnen bcn 35cfi^,cr geiüedjfelt ()abcn, fo tonnen lüir Übereinftimmnng in tiefen S)ingen finben, tno bot^ bie £)rndermert'ftatt nidjt biefelbe ift. Dod) nid;t aUcin bic§: evft M genauem 3»fct)en erfennt bay ungeübte ?(uge, Ina» bcm geübten mcift teidjt fcnntlidj ift, oft andj it)m nur müt)fam aufgebt, ha^ ber in bem namcnlofen 3)rnde angetnenbete §ol3fd)nitt (Xitcleinfaffung nftn.) gar nidjt berfclbe ift, ba^ er Dielmet)r nur eine 9iadjbilbung, ein 5^ad^fdjnitt beS anbern ift, ben ein beliebiger 2)rudcr- l)err fid) für feineu ©ebrand; tann l)abcn anfertigen laffen. Unb ebenfo !önnen aui^ bie %\)pcn 9Jadjal)mungen einer Hon auberer 2)rnderei bereit? gebrandjten (Sdjrift fein. Soldjer 5^ad}fdjnitte unb 2:i)pcnnadjal)mnngen be§= felben 3>orbilbe§ tann fogar mel)rere geben, unb gibt in ber 2^^at 3utt)eilen auä). (S§ tnu§ olfo f(^lie^li(^ für jeben einzelnen ber ^laä)- fd)nittc ber Gigeutl)ümer, hjcnn möglid), ermittelt lücrbcn. 9hir feiten !ommen bicfen ©rmittelungeit irgcnblneldje beftimmte eingaben tion ^eitgcnoffcn 3U .r-)i(fe, berljäÜni^mäfjig lüenig audj Unffen inir über ^eit unb Drte ber Xl)ätigleit ber einzelnen SSndjbrnder ber erften .^älfte be§ 16. Sa^^jw^bertä au§ anbern Queüen als ben eingaben, bie fie in il)ren ßr^engniffen felbft madjen. lim ouf biefcn tierfdjlungencn ^Pfaben bon Sljatfadjen unb ^Hiöglic^- leiten, bereu Ijier nur einige angebentet Unirben, fid) 3uredjt 3U finben ober gar ou§ i()ncn f)erau§ 3U 6rgäu3uugen ber lüdcnl)aftcn Überlieferung 3U gelangen, tncldje oljne grabe3n auf ber §anb 3U liegen, bodj al§ einiger^ maf^en fidjere ©rgebniffe gelten tonnen ba3u bebarf e», Jnie o^ne tneitere§ einleudjtet, jal)relanger 5^efdjöftigung bamit, um fo me'^r olS bie moberne i'itteratur über bie 3?üd)er!unbc ber 9ieformationy3eit, au§ ber man fid) im cin3clnen ?faüe 9tatf)ey erl)olen tonnte, bi§l)er nur in 3tüei SSüd)eru be§= felben SJerfaffery beftel)t, Don bencn ha§ eine (ö. £iommer, Suttjerbrnde ouf ber -Hamburger ©tabtbibliotl)ef 151G-1523. Seip3ig 1888) 3eitlid), ha^ oubere (ö. 3) 0 mm er, 2)ie älteften 3)rude au§ ^Jlarburg i. §effen. 1892) örtlid^ fel)r befd)rän!t ift. Sm 5lnfd)lnffe an ha^ erftere äBer! l)aben anbere lierfud)t bie ^utt)erbrudc ein3elner S3ibliotl)cten bibliograpl)tfd) 3u bel)anbelu, unb eS ift bejeic^nenb für bie 5lrbeit§lage auf bicfem ©ebiete, ba§ teiner öon il)nen fi(^ über ba^ ^a^x 1523, mit bem leiber b. 2)ommer abf(^lo^, l)inau§geh)agt l^at. 9lod) biet fd^tnieriger al§ je^t , tt)o b. S)ommer§ SSud) bod) töenigftenl einen feften ©runbftein gelegt ^at, tnar bie ^ilrbeit auf bicfem Oiebicte bor

Sßorloott. XXXIII

feinem ©rfc^etnen, bomoly oI§ bte fritifdie ^uygaBe üon 2ut^er§ 2öer?en in§ 2e6en trat. 2i3enn btefe bcnnoc^ in it)r BibüofirQp^ifdjey ^Programm oud) bie (Srmittlnng ber nngenannten 2)ruifcr onfna^m, fo tonnte fie ha^ nnr tuogen, lüeil fie in i^rem Segrünber D. ^naafc einen ^knn befafe, ber bie 3Bi(^tigfeit ber BiBliograpIjifcfjen 5lrBeit an fic^ nnb für bie Söfung ber !ritifc^cn ^InfgoBe Uax erfannt, unb bcm ber reiche öon i^m felBft gcfammelte 6d)a^ an Drutfen ber 3teformat{on§3eit 3U jaljr^e^ntelongen lieBeboüen, ein= gc()enben nnb erfolgreichen SSenml^nngen nm hk Bt6liogra|j^ifcfjen 3)inge bie Wöglic^feit geboten tptte. 'So "max bie Snt^eran§gaBe h)ie jnnödjft aurfj in aEen anberen SSe^ie^nngen, ^inficljtlic§ ber S)rncterBeftimmungen auf D. ^naate§ ^perfon gegrünbet unb mn^te eS öernünftiger äßeife Bleiben, fo lange nitfjt Stoingenbe ©rünbe ein 5l6ge"^en baöon erforberten. S)amit tüar junäc^ft natür= lid) gegeben, ha^ nii^t nur D. ßnaa!e§ pofitiöe ^tngoBen, fonbern auc^ fein Sdjtoeigen al§ (5rgeBni^ angefc^en tüurbc, al§ ba§ 6rgeBni§ nämlii^, ha^ er 3ur ^eit unb an ber §anb be§ i'^nt 3U ©eBote ftef)enben 5Jlaterial§ eine pofitiöe ^)tngo6e nid^t hjagen tnoHe. ^äeber öerftänbige ^Benrt'^eiler hjirb ha§ o^ne treitere» Biüigen muffen unb ebenfo, ha^ fpäter hjeber bie einzelnen 5J^it= arBeiter an unferem 2öer!e (einer t)on i^nen ^ai bie» bor fur^em gelegent= lid) ber ^efprei^ung einer lnt§er6i6liograp'^if(f)en 5lrbeit auybrüdlic^ an- crtannt) nod§ ber ßeiter Derfuc^t '^a'ben, in irgenb tüelc^em erheblicherem Umfange (fonbern nur in einzelnen befonber§ liegenben ^luSna'^mefällen) eine 33erüollftänbigung ber ^naatc\ä)tn S)ruderbeftimmungen anjuftreBen. S)enn fie l)ätten, and) töenn fie fonft noc^ fo gute gefd^id^tlic^e unb t^eologifc^e i^enner ber 9ieformationö3eit ober ^p^ilologen fein mochten, bann mitgefproc^en in -fragen, 3U bereu richtiger Sijfung i^nen fo 3U fagen bie itjiffenfc^aftlic^e Beglaubigung ober SSottmad^t mangelte. hJäre alfo in fold^en ^äEen an 6teCte ber Non liquet eine» ^enner§ ha^ pofitiöe Urtfieit öon ^Mp tennern gefegt Inorben.

!IRit aEe bem foll nun natürlich uic^t gefagt fein, ha^ ein §inauige^en üBcr bie ^Infe^ungen .^naa!e§ an fid) unmöglid^ ober tüiffenfc^aftlid) unftatt- ^aft geh)efen inäre. 6djon be§^alB nid§t, tüeil bie 5}föglidj!eit einc§ Srgeb= niffe§ ber bibliograp^ifc^en f^orfi^ung (tüie jeber anbern ^^orfd^ung unb öiel- leid)t in noä) l)ö§erem ©rabe) aB^dugig ift öon bem großen Umfange bey ju ©ebote fte^enben 5Jlaterial§. 2)a§, tnorüber ßnaa!e öerfügte, luar feljr umfangreich, aber üoEftänbig luar uic^t, unb uac^ bem oBen 5lu»gefül)rten mirb !lor fein, ha^ julüeilen bon ßenntni^ ober ^fiid^tfenntnife eine» einzigen S)rude§ bie ^öglici)!eit aB§ängen !ann, einem ^eimat!^lofen S)rud ein OBbad^ 3U gelüä^ren. S)eunod) märe für bie Seitung ber Sut^erau§gaBe 3tr)eifel= lo§ ha^ Ü^id^tige geinefen, fic^ aud; fernerhin mit bm £)ruderbeftimmungen

Sut^et§ aBcxfe. XI. nii>

XXXIV SortDott.

ßnaafeg genügen 3u (offen unb üBer fie nur getegentlid) ba ^inQU§3uget)en, tüo Änaafe un6e!annt geblicöeney ^Jhteital bie ©elegenljeit baju bot, tüenn nic^t Ümak alimäf)üä) bie ßetftnng ber £)xudeiBeftimmungen für bie 5lu§= gäbe erft eingefc^räntt, bann eingeftcUt I)ätte, unb iijm nun, feit bie Don if)m 3ufnmntengebra(^te Suttjerfoniutlung uid§t me'^r in feinen §änben ift, bie not^tüenbige Unterlage bafür abginge. 2)iefe ül^atfadjcn £)aben bie Leitung baju gebrängt, fid) nad) 5Jtöglid)feit felbft gu [)clfcn. S)a§ it)r babei bie llnterftü^uug eine§ mit bem lö. 3fll)i'"l)unbert tiertrautcu bi6üograpI)ifd)en ^ad;manney gefeljlt I)at, bebauert fie unb ()offt auf eine balbige ^)luberung. Übrigens ift ber baburd^ bi§ ie|t ettua entftanbeue 5lad}tr)eil nic^t gro^, benn für bie uteiften ber biö'^er 3um 2)ruc!e gefommcueu Sdjriften lagen uod§ öon ^fnaafe I)errü!^renbe 2)ruderbeftimmnngcn öor. S)a§ gilt aud; für ben öorliegenben S^anb 11, für bcn natürlid; aber and; ö. S)ommer§ „£ntf)er= brude" foiüic anbere bibIiograpl)ifd)c äßer!e 3U 9iatt)e gebogen tnurben.

S)ie fünfte ber oben für eine 3ulänglid)e 33ibliograpf)ie aufgeftcEten f^orbcrungen ift 3n)eifeUo§ üon minberer SBidjtigteit al» bie anberen. Sie ift, fotüeit hk Angabe t)anbfdjriftlidjer ^iu3eid)nungen bon äßertt) in Setrac^t !ommt, Hon Einfang an lt)ol)l meift erfüllt lüorben, bagegen ift bie ^^Ingabe ber (Vunborte Anfang« gau3 unterkffcn unb erft Don @. ßainerau in 33b. 8 unb 12 finb ^unborte bcrmerlt Inorben. ©0 lange hk 3luyfic^t ouf eine fclbftäubige £utl)erbibliograpl)ie borljanben tnar, fc^ienen aud) mir bie ^^unb- ortangaben äluar an fidj nü^li(^, aber für unfere 5(u§gabe entbel)rlid) unb jebenfaEy nur burdj eine 3U bem b(o§ üorlöufigen ^iu|en berfclben in ^JiiBberljältniü fte^enbe ^ül)cJüaltung 3U befdjaffen bgl. 33b. 12, 6. V. mit bem ^^Mugenblide, ba fic^ l)crau§ftellte, ha^ auf eine JBeröffentlidjung ber Sutl)erbibliograpl)ie, tnenn überl)aubt, fo bod) nidjt fo balb 3U red;ncn fei, i)abc ic^ meinen 8tanb^unlt in biefer 3tT^edmöf3ig!eit§fragc aufgegeben (3uerft in m. 14, 1895 Dgt. ©. XVI) unb mm felbft für bie ^uubftätteuaugaben geforgt, ha ben ^Htarbeitern bamit 3U biel auferlegt getüefen tnäre. 9hir für 33b. 19 l)at ber 33earbeiter felbft hk it)m bon ber iiJeitung 3ur SBcrfügung geftellten 9ladjh)eife burdj eine felbftänbige 33ibliotI}e!enumfrage ergänst unb ouf ©runb beffen oud; hk -^funbftätteuongabeu geliefert, ^n bem mit S5b. 19 gleid)3eitig (1897) ou§gegebeuen 33b. 7 modele iä) ©. VI borouf ouf= merlfom, ha^ bie ßrgebniffe ber für Sb. 19 bei 300 33ibliotl)e!en unb ber für 33b. 7 Oon ber Leitung bei etluo 70 S3ibliotl)c!cn ongeftellten Umfroge l)infid)tlic^ ber ^o^len ber ermittelten ^unborte auffoKenbe Unterfdjiebe ouf= tuiefen, infofern für S3b. 19 ]§ö(^ften§ 10, in 33b. 7 bagegen U^ 37. 31. 30. 29. 27 uftr>. '^unborte für einen ®rud ermittelt inorben feien, oudj in 33b. 19 fdjou ouf G'/-2 S^rude einer fomme, für ben nur i <}unbort feftgeftcUt

Sortoort. XXXV

tüerben !onntc, in Sb. 7 bagcqcn ctft auf 10 ein foId)cr. ^ä) tüorf bie i^ragc auf, ob bicfcr Utitcr[d)ieb tno^I me'^i; ein äufäßigcr fein möge ober oB man baranS ©c^^lüffc gießen bürfc auf Untcrf(^icbc ber ^CerBreitung Sutfjerfc^cr 6(^riftcn in ben in SSetrac^t lommenben 3Q^)i"cn 152G (S5b. 10) unb 1520/21 (Sb. 7). ^cbenfatlö aber liefen lüotjl btc ßrgcBniffc für 1520/21 cttoa» ot)nen öon bcm größeren ober geringeren 2(n!lang, ben bie einjelnen Schriften £utf)er§ gefunben nnb fon ben 3}er6reitung§ge6ieten ber ein3elnen 5lu§gaBen. ^en ßinlüenbungcn, bie gegen le|tcre lltöglic^fcit jüngft erhoben Inorben finb, Ijalte ic^ nur ben Don mir geBrou(i)ten 51u§brn(f 'a^nen laffcn' entgegen, in biefem Befc^cibenen 5tu§bruc! ift f(^on att ha^ Zufällige Berüiffidjtigt, tnoöon bie größere ober geringere 3«^^^ n^if ""» gefommener ©jemplare eine§ 2)ru(fe§ obi^ängig fein !ann. Söon onberer ©eite t)at man ben ^loifd^cn S9b. 19 unb 7 feftgefteüten Unterfdjieb in ben ^f^^^en ber ermittelten 6rem|)lare rein mcdjanifrfj baburc^ er!(ärcn tüoEen, bo^ in ^b. 19 öfter nidjt alle ermittelten Sjemptare, fonbern nur eine 5tu§it)al)l öcr5ei(^net feien, iüie ha^ bann gebrauchte '3. S5.' betoeife. S)a§ ber SSearbeiter entgegen ben i'^m be!annten 5lbfid§ten ber Seitung einen beliebigen S^eil feine» ^]Dlaterial§ foüte eigenmächtig gurüdgeljalten ^oben, ift mir burc^auS unglaubhaft. 2lber on einen med^anifd^en ©rnnb (ben iä) au(5^ fd)on felbft a. a. D. al§ möglich angebeutet) glaube je^t auä) ic§, er bürfte barin gelegen fein, ha^ öon ben für S5b. 19 befragten 300 ^ibliotl)e!en nur eine er^eb= üä) geringere Sln^atjl geanthjortet l^at unb bo§ barunter nic^t aEc bie maren, bk ben reicj^ften S5efi| an ßutf)crbruden l^aben. 'äuä) für ben bor= liegenbcn SSb. 11 nämlidj ergeben fic^ a^nliä) Ijo^e ^Q^^cn toic für S3b. 7 unb bcfonbcr§ fpric^t für hk öerfuc^te (5rtlärung ber Umftanb, ba% aud^ in ^b. 11 öon nur 1 mal ermittelten S)ruden erft auf 10 je einer fommt. Übrigens ^oben grabe bie ^al)len be§ 11. S5anbe§ bie Überzeugung in mir gefeftigt, ha% au§ folc^er Statiftil bodj mond^e§ gu fdjlie^en fein toirb, iücnn mir fie nur erft auf gleicher ©runblage für eine Ütei'^c öon So^^en auffteüen lönnen.

(£•§ mar an fid) h)ünf(!^cn§h.iert^ unfcr 35erl)alten 3U bem bibliograp^ifd^en Steile ber 5lufgabe einnml auyfül)rltc^ barjulegen, ben befonbcren 5lnla^ gab mir ein Eingriff gegen bie bibliograp'^ifd)en ßciftungen unferer ^ilu§gabe. Diefem gegenüber töürbc id) mtd) am liebften mit einem bloßen .^intoeig auf ha'^ oben 3lu§gefü^rtc begnügt I)aben, menn nid)t hk äßieberl)olung be» 2ln= griffe an öcrfc^iebcnen Drten unb feine 3itöerfid)tlid)teit, hk nic^t ol)ne @in= brud geblieben ift, mict) ju einem befonberen äßort ber Slbme^r beftimmten.

Der Eingriff richtet fi(^ gegen bie ©rfüEung ber öierten gorberung. 3«= erft in einem 1897 gehaltenen SSortragc, ber 1898 ol§ befonbereS ©c^riftc^en

XXXVI aotttjort.

eifd^icn, i[t an ^b. 12 bcr 5iadjloci5 bcvfudjt toorbcn, bo^ tuir in bet 3of)l ber ßimittelungeu bcr 2)ruc!ci i)intcr bittigcu ^lufoibcrunöert guiüdbteiben, JQ ift bic SBc^auptung ßclnagt tüorbcn, „bic icljigc Scituug ber ^XuSgobc ftct)c bicfcr 5Iufgabc üöUig glcidjgiltiß gegenüber". -^InfföEig ift fdjon, ba^ im ^tti)xc 1897/8 ber SSortünrf gegen bie „jetzige Leitung " Begrünbct Jüirb mit ben ^ö^)^^« cine§ S3anbe§, bcr 3ur .S^älftc bor beren Eintritt, äur .^älfte in il^rer erften 3eit (nömlic^ 1889/91) gebrudt iüorben ift, iüä^renb an] bic tt)irtli(5^ unter ber ie|igen .IJeitnng crfdjiencnen SSänbe gar nic^t SSe^ug ge- nommen toirb. 2)iefe Rotten tüol)l jenem 35orlonrf noc^ lücnigcr 3ur ©tü^e bicnen lönnen al§ fd)on ä3b. 12. 6*5 tnirb angegeben, ha% öon 167 ^eimat^ lofen beutfc^cn S)ruden nur 101 beftimmt, 6G, alfo mel)r al§ ein 2)rittcl, nid)t beftimmt tnorben feien. 2)a6ei muffen 3U ben letzteren aud§ bic ni(^t genau ober fragtücife bcftimmten (ßein SIßittenBcrger S)rud, Erfurter £)ruc!? uftü.) foinie bie 11 3)rutfe gercdjnct fein, bie nur nad) älteren S3ibIio= grapf)cn ongcfütjrt hjurben, alfo gar nic^t bor gelegen Ijottcn. ^cibcy ift nidjt angängig: h)ir!lid) unBeftimmt finb nur 37—40 (iä) laffc ben ©|)icl= räum für einen miJglic^en 9tec^enfe'^ler) geblieben, alfo nidjt „mc'^r al§ ein drittel", fonbern tncnigcr al§ ein SSicrtel bcr @efammtäal)l. 5Die an biefem 23erl)ältni§ geübte ^riti! büfet alfo an materieller SSegrünbung er'^eblid) ein. Unb fann benn ber $öorit)urf, in fo unb fo üielcn ^^äKen ift eine ^Inttüort auf bie burd) bie mangelhafte Überlieferung geftcEte O^rage unterblieben, aud^ nur ha^ ^linbeftc bcbeuten, tuenn nidjt 3uglci(^ nad)= gctüicfcn Inirb, bie Slnttoorten tu a reu möglid) auf @runb ber unb bcr 2:i)atfad;en, ber unb ber Kombinationen? äßäre bicfcr 5k(^lr)ei§ erbrod^t tüorbcn, fo Ijätte er eine (Sritjciterung unferer .^cnntniffe bargcfteltt unb burftc be§ S)an!c§ getüi^ fein, itjälircnb tüir icncn bloßen S^ortnurf fonber ollen 3)an! ablehnen unb babei auf bic ^uftimmung ber 3U einem Urtljeil befugten red^nen bürfen.

2)a§ in Ülebc fte^enbc Sdjriftdjcn ift im Übrigen nidjt tüertl)lo§, aber "^at nic^t ha§> Serbienft unb ben 233crtt), ben cS felbft in ^Infbruii^ 3U nct)mcn fdjcint unb ben i()m einige ^cfprcdjcr beigemeffen Ijaben, toenn fie öon „einleuc^tcnbcn 5lu§füt)rungen , bic bcrbiencn maBgcbenb ^n tuerben" reben ober feine ^J^ef^obe, „bcr ©pradjc ßutt)cry gcrcdjt ^u iuerben", al§ „fel)r förbernb unb t)i)Uig neu" berlünben. 63 bcljanbclt bic fprad;gef(^idjt- liefen Sutljcrfragcn: 2)arf !^ut()er ©djijpfcr be§ ^Jlenl)od)bcutfd)cn genannt toerben? unb: 3ft al§ 2ut()erö 6pra(^c bic feiner I)anbfd)riftliit)cn iHufjeid^- nnngen ober bie ber Driginalbrudc an]nfc()cn ^ '^lly jlncitcr 2l)eil folgt eine 2)arlcgung ber ^JJtittcl, mit bcnen eine lüiffenfdjafttidjc 3icformation3biblio= gra^3l)ie arbeiten !ann unb foU. Ser!nüpft ttjcrben bic beiben Xl)ei(e burd^

a^orhjort. XXXVII

ben ©cbQii!cn, ha^ bie fpiadjgcfdjicfjttidjc £iit()ciiür|djini9 bei Untciftü^uug bei SSibliogiapfjic in fo fern uic^t cntbefjreu fönne, aly biefc allein im ©tanbc fei für bic ^al^lrcidjcn 2)iudc, toelc^c tfjrcii lhipiuiig§ort nic^t fclBft anc^cBcn, bic[cn 311 erniittelu. 2)a§ i[t tu bev 2;^at bi^^er nicfjt mit ioiäja 23c[timmt- {)cit nuSgefpioc^cn tüorbcii, aber an \iä) ift ni(^ty 9^guc§, [onbern nui bie ^itntocnbung einer längft feftftef)enbcn 6r!enntni^ auf ben befonberen ^^qE: ha^ nämlic§ 6prad;qucIIen, beren .§er!unft (unb ^eit) iüir feftfterien !önnen, 'oon größerem 2J3ert^e namentlich für bie 6pra(^gef(^i(^tc finb, al§ !§cimat= lofe unb unbatirbare. %nä) ü6erfc^ä|t ber 3}erfaffer bic Sßidjtigteit ber bi6IiogrnpI)iid)cn Ermittlungen erf)cbli(^. entgeht il)m, ba% bod) audj bie Spradjlüiffenft^aft felBft über 5JUttel öcrfügt, um mit größerer ober geringerer 2Ba!^rfc§einlid;!eit ben 6ntfte^ung§ort eine§ 3)ruc!e§ ju ermitteln, entgel)t ifjm, ha^ bie !^eimatlofen 5Dru(fe f(^on um 1530 feltener tüerben, bie §itfc, hk ber Bibliograph leiften !ann, fii^ alfo einfc^rüntt. ^a an einem ber anbercn Orte, on benen er feiner Uujufriebenljcit mit ber l'ut^crauSgabe Suft mac^t, nennt er bie S>er3eic§nung Don ße§arten au» S)ruden, beren §er!unft unbeftimmt geblieben fei, „iDert^lofen SSaEaft", fe|t alfo geringeren 2Bertl) ol)ne lüeiterey gteidj äßert^lofig!eit. Sr überfielt gan^, bofe Ina» ^eute ber Seitung ber £utf)erau§gabc nidjt gelungen ift, morgen einem 5lnbern, bielleic^t i^m felbft gelingen fönntc, unb bamit ber „tüert^^lofe 33atlaft" fic^ in einen auc^ uaä) feiner 5]leinung f(^ä|baren Befilj üerluanbeln tourbe. £)ann tüürbe h3al)rfc^einlic^ auc^ er 93oreiligfeit nennen, tuenn hk Sut^erauSgabe ha^ 6tüd mit feinen fingen angefefjen unb über SSorb getoorfen ^ätte.

Stuf ben jtüciten S^eil ber ©c^rift nä^er ein^uge^en, liegt eine S3er= anlaffung nidjt bor: ber 3}erfaffer fteEt bie Wiüd ber bibliograp^ifdien ^^or- fdjung naä) Slnberen unb jum %l)n[ tüol)l nac§ eigner (^rfa^rung rec^t !^übfdj ^ufammen. 2)agegen forbert ber erfte 2;f)eil noc^ ein äBort. S)ie i^^rage „2)orf Sut^er ber Schöpfer be§ ^^eufjodjbeutfc^en genannt loerben?" ift §eute eigent- lich überflüffig, ba auS ber iüiffenfc^aftlidjcn Erörterung ber i^rage naä) Sut^ery Stellung in ber ©efd)id§te unfrer <5(^riftfpra(^e bicfe SSe^eii^nung längft berfc^tounben ift. ^iluc^ bei benen, hk Sut^rS fprac^gefc^ic^tlic^e S3ebeutung noc^ nidjt 3um alten Eifen geiüorfcn !^aben, ügl. 3. 35. meinen „^JJcartin ßut^er unb bie :^b. Sc^riftfpradje" 1883, 6. 27. 5luf hk befannte Slnfic^t ;3a!ob @rimm§, boB ßut^cr§ Sprache bk „©runblage ber neu^oc^- beutfc^en 6prac^nicberfe^ung" fei, fommt ber S3erfaffer l)inauy unb erläutert fie burd) G 6ä^e, bic nidjtS Ujefentlid) 9{euey bringen; man !ann faft aÜcy, nur tnciter ausgeführt unb nic^t grabe fo jufammengcftellt , anii) fc^on in meinem erh3äf}ntcn S^ud^e lefen, bgl. bort S. 35. 39. 27. 30 fg. S)aö ift nic^t bem 33erf affer 3um 33ortriurfe gefagt, l)at er bod; meincy S3ud^e§ aU eine§

XXXVIII SothJDtt.

gebadjt, mit bcffcn aUgentcincn G)c[ic^töpunttcn er oft übcixinftimmc. 2)a§ genügt, ßttüas anbct§ aber liegt ein atDeitct i^aE. S3ei ber S9el)anblung bcr f^-roge: :3ft al§ Siitf)cr§ Sprache bie feiner T)Qnbf(^viftIi(^en ^Inf^cirfjnnngen ober hu ber Driginalbrnctc feiner ©c^riften nngnfefjcn^ füfjrt er bie t)er= fd^iebenen bisher geäußerten ""Jlnfic^ten öoUftänbig öor, nur bie bon mir in S3b. 9 (1893) bcr 2utf)erau§gabc (23oriüort 6. VI ff.) gegebenen 5lu§fü^rungen tüerben niij^t ertt)äl)nt.

^ä) ^abc a. a. £). 6. X meine 5lnfid)t folgenbermaßen sufnmmengefaßt: „S5etra(f)tet man Suf^er nur als eine ber bcntfc^fc^reibenbcn ^pcrfönlic^fciten be§ 16. 3a^rt)unbert§, rein für fic^, fo finb nntürlic^ feine .^anbfc^riften ein= fdjtiefelid^ ber SBriefe nüetn boEgiltige beugen, ^aßt man bagegen £utt)er in feiner fprad)gefd)ic^tlidjcn ©teÜung in§ ?Uige, qI§ ben 5Jlann, beffcn ©d^riften fprat^lic^e äßirtung gctfion f)abcn, fo lommt natürlid) allein hie gorm berfelben in ^ßetradjt, in ber fie bicfe äUirtung geübt, b. ^. hk gebrudte, unb atnar ndc^ft ben Driginalbruden and) bie ^Jkc^brude. 3)aö liegt fdjein- bar flar ^u läge, ift aber boc^ überfe'^cn tnorben." £)ie gleiche ^^lnfid)t trögt er in feinem ©d§rift(|en bor unb leitet fie mit ben SÖortcn ein „3c§ ftel)e auf einem gemiffermaßen bermittelnben Stanbpuntte", nimmt fie alfo ganj augbrüdtic^ für fid} in ^Infprud^. ^dj benü^e bie @elegenl)eit, mir für biefe 5luffaffung ber 8ad)e, luelc^e mir aud; Ijcutc nod) al3 bie ridjtigc er- ycl)eint, hk ^2lncrfcnnung beö Jßortritty ju fidjern.

5tm ©c^luffc biefe^ SJormortei? !^abe \ä) md) bie angencfjme 5pflid)t, über bie lueiterc ^JUtorbeit ^u berid;tcn, meldte unferer 'iluygabe ge- tüonnen toorbcn ift, feit id) äum leljtcn ^Dlalc an biefcr StcEc bay äßort Tratte. l^at übernommen

^Paftor Lic. O. ^llbrcc^t in 5iaumburg a. b. ^aaU bie .'perausgabe ber ^t^rebigten über haU 3ol)anneöebangelium (1529) in (^emeinfdjaft mit $Paftor Lic. Ö). ßoffmanc in .^unil} bei Siegnitj; ber erftere ferner bie t^cologifd)=!ird}cngefd)id§tlid)c ^Bearbeitung bcr Sdjriftcn bcy i^aljrcy 1529.

^rofeffor Dr. gider in Strapurg i. ß. bie öcrauögabc ber bon if)m in bcr bati!anifd)en SBibliottjc! ermittelten erften sfovlefungcn £ut()cr5 über ben 'J{i)mcrbrief (1515/16) unb ben .Spebräcrbricf (1517).

^rofeffor D. 3iictf(^cl in £eip3ig bie .§erau§gabe bon £ut^er§ großem unb fleinem ÄatedjiSmuS (1529).

93oth)ort. XXXIX

5lufeerbem legte ^rofeffoi; D. ßattjerau in 35re§lau ber ^ommiffion 3ui- §ei-auygabe ber äßcrt'e Sutr)er§ einen 5pian für bie §erau»gaBe bev 2ifrfj= xeben Uor, toeldjer beten @enet)miQung fnnb. 5(n ber §Qnb biefe§ ^lQne§ tüirb er nun an bie Bearbeitung bey umfangreid^en ©tof[e§ !§erangel)en.

ßnblid) l]ot ftd§ ^Pfarrer D. ^naa!e öerpftidjtet, \)k in frü'^eren :3ia"^ren gepflegten ^öorarBeiten für bie §erQU§ga6e be§ Brieflnedjfelg 2ut:^er§ lüieber aufzunehmen nnb nad) .Gräften fortzuführen unb feine S^orarteiten ber .^onnniffion zur 3>erfügung zu ftellen, faEy er auy unöor'^ergefe^enen ©rünben auf hk a>oEenbung ber 3lr6eit l^erzidjten müfite. äßir tonnen nur Inünfd^en, hci^ ber le^tere f^att nid^t eintreten unb i^m gelingen möge, biefe Jüidjtige ^ilrBeit, für bie er tüie Inenige au§gcrüftet ift, zu glüdlidjem nnb Balbigem 5l6fd;luffe zu förbern.

S)er •Drud be» 24. S5anbe§ ^at Begonnen, ber bey 23. foE bemnöi^ft Beginnen. 3l)ren :3inl)alt toerben bie bem ^o^^-e 1527 ange^örigen ©d^riften unb ^rebigten l)ilben.

SSerlin am 18. ^pril 1900.

Dr. $au( ^ietft^,

•Ptofeffor an ber UniDerfität ®reif§tDalb.

'^.mm^i^mm^^mj^miim

3 n (j a 1 1.

Seite

^i^evjoiif^ni^ bev Siitijfrikntcn auf bie frttiftije ®efamnitQU§gatie öon

D. m. ^utfjevg aSevfiMi imif) bem ©taube üom 31. S)eiembei- 1899 III

«ortüort XXV

i^rebigten be§ 3at)ve§ 1523 in ^^b. 11 unb 12.

Sinteitung XLIII

%am\ 33er^eid)ni^ bev in gteii^jeitigen din^clbvncfen erfd)ienenen

^45rebigten be§ Sa^re§ 1523 XLV

Ü6eiiid)t über bie ^:prebigten be§ 2fa§re§ 1523 1

5b(i)fd)ritten 9iörer§ (©rgiinjungen ^^n 33b. 12) 9

Schriften be§ Sa^veS 1523.

5ßon toettlic^er Oberteit, tüie tüeit man t(;r ®et)orfam fifiutbig

fei. 1523 229

Ad Gasp. Schatzgeyri plicas responsio p. loh. Briesinannum

pro Lutherano libello de votis monasticis. M. Luther!

ad Briesmamium epistola de eodem. 1523 .... 282

Adversus armalum virum Gokleum. 1523 292

3)oB 3efu§ 6t)riftu§ ein geborner Snbe fei. 1523 . . . . 307 (äin ^äpftlic^ 33ret)e bem 9iatl§ 3U 53anibeig gefanbt tüibev ben

Sutr)er. 1523 337

2)eutung ber jtoo grentidjen ^ignren, 9?apftefe(§ ^yi ^Jtom nnb

5Jtöndjfalb§ jn 5i"nberg m ^JJJeiffen fnnben. '4-'f}ilipP"^

5Jie(anc^t(jon. 3). aifartinu§ Sutl^ev. 1523 .... 357

^ad)bUbung ber „Figuren" 371. 373

Sut^eT§ aöerfe. XI. IV

XLII 3nf)olt.

Seite

Urfad^ unb ?lnttoort, ba| Simgfraueu Möfter göttlich öertnffen

mögen. 1523 387

2)nf} eine d)riftlicf)c 5]erfnnim(inig ober ©eiueiiie 9ied)t unb ''JJkrfjt Ijnbe, alle M)xc ^n nrtr)ei(en unb Sefjrev ju 16c= rufen, ein unb ah ^n feljcn, @rnnb unb Urfad) an^ ber ©d^rift. 1523 401

33Dn 5(nt)etcn be§ ©afranunit§ be^ f)eiügen li'eid)nam§ Gfjrifti.

1523 417

^-l^ortuort 3U Snmbert§ ö. löignou Euangelici in regulam Minori-

lariini cominenlarii. 1523 457

93on 3lvieierlei 9)lenfd)cu, tüie fic fidj in bem (Stauben Ijatten

füllen unb m% ber fei. 1523 4G2

iöeric^tigungeu unb ^3tad)träge 476

^rcbigtcu bc§ ^al)tt§ 1533.

Uber bte alten ^er^eid^niffc ber ^reb igten ßnttjcre trivb Bcffcr nicf)t fdjon Ijicr, joubcrn crft öor bcn liprcbigtcn öon 1522 (33b. 10) ^n "^aiibeln fein im 3nfaninicnljange mit einer fritifdjen ©efammtmüvbitjnng ber ljerfrf)icbenen CucUcii nnfercr ,<lcnntni^ Don l'ntljere 5|]vebigertl}ätigfeit. .^^^iei* mijge alfo nur bemertt mcrben, ba^ Bei ben ^4>vebigten bcö 3ifll)^'tö 1523 fict) nici)t tnie bei benen Don 1524 (ögl. Sb. 15, 398) ber 33eiüei§ fütjren lie^e, ba§ B baö ältere i^erjeidjni^ fei.

I. 53Dn .g)anbf cf)riften fommeu für £ut^er§ ^rebigtt^ätigteit im ^aljre 1523 folgenbe in Setradit:

1. .^anbfdjrift Bos. o. 17 '^ ber llniberfitätSbibliot^e! a" Scna. Iü6 iblätter in Dftaü, in moberneni ©inBanbe, bon alter tf)anb beziffert 17 26; 28 51; 76—147. 331. 17^* beginnt mitten im 3:ert einer 5prebigt über 2. ^etri, folgen 331. 17*^ 26^ bie 1523 er .'ilirc^cnia'^rSprebigten 5ir. 2*— 3'', nnb in fie eingeftreut bie anbcren öier erhaltenen ^^rebigten über 2. ^43etri. 331. 27 fep. 351. 28^^-28'^ ftel)t bie crfte ^^U'ebigt über bie (äpiftet ^nbä, barauf m. 28'>-51'^ bie ^ird)en= jaljreprebigten 5ir. 3"— 4°; (6) 8, in fie auf 331. 36*^ eingereicht bie ^meite ^^-ebigt über (Jpiftel ^nbä. 5Die ^rebigten über 2. ^petri unb Subä finb 33b. 14, 33 ff. unferer 3lu§gabe mttgetl^eilt. Sl. 76» 114" 1523 er liHrc^enjal)r§prebigten 5tr. 14 (@c^lu^), 15^—25; 27 35, fämmtlic^ öon Suf^er, abgefel)en bon ben huv^en Slngaben über brei ^rebigten 3lm5borf§ 331. 93", 94^ 99'', unb ber ^U-ebigt eines ungenannten ©tellbertreter§ Snt§ei§ Sl. 104^ 331. 114'' 128» folgen 9lr. 38 bi§ (39), (40) unb »l. 128»- 132^ Dk. 35^- 35^ 331. 182^- 134^ fte^t ^x. 1 ber ^rebigten bon 1524 (35b. 15, 409). Sl. 134»^- 138» folgen bie 1523er ^prebigten 9lr. 35d-36^ «t. 138»- 139^' unter ber Überfc^rift: (Anno 23 de np [? = nuptiisV]) Ptinent ifta ad Euä: sup de coena unb 351. 139*' 141» unter ber Überfc^rift Mlth. 22 de cenfu dando Anno 22 (gcänbert in 23?) jmei ^|^rebigten, bie man hei ber offenbaren Unfid)er^eit 9{örer§ über ba§ ^ai)v nad) 1522 mirb fetjen bürfen, ba fie mit unfern 1523er ^^Irn. (20) nnb 38 nic^t ibentifd) unb at§ 3lad)= mittagSprebigten am 2. (ober 20.? Überfdirift: de nui)tiis?; de coena magna i? unten <B. 7, 28) nnb 23. ©onntag nid)t Uiol)l angefeljen U^erben fönnen. ©nblid) 351. 141»-147b bie .^ird^enjaliräprebigten bon 1524 ^x. 2-5 (50b. 15, 414 ff.).

S)ie gan^e .g^cinbfc^rift ift üon einer (^Hörcrg) -Ipanb gefd)rieben, bie 3ügc aber tDed)feln nic^t unerl)eblid). 3)ie Crbnung ift, mie bie r)orftel)enben '"Angaben .^eigcn, 3tt)ar im 3mgemeinen, aber nicl)t burc^meg ^eitlid). S)iefe yibweid)ungeu üon ber

XLIV ^prebiflteii beö Safjte? 1528.

3ettlicf)cii i^olgc [inb uvfprünglicf}, iud)t cttua crft fpntcv biirrf) faffdjeö ^Su|öninien= legen bcr iöogcii ober y3lätter entftaiiben. 5Da5 ,^cigt ber Uiititaub, ba^ yh'. 35 tu bcr ^Jtittc üDii 331. 11 !■'' auftjört iinb ^iv. 88 ficlj inimittelbnr aufdj(ic^t; cbciifo tft auf 231. 128^' mit ^Ix. (40) unb 35 ^ IHuc^ bie alte 33(attbc,^iffcvung iinb bie IHiigaBen biefcr in ben ik'r^eidjniffcn beflätigen cö. 5Jlan tuirb alfo an^undjineu l^abcn, ba^ 'iRöxn cvft nadjträglid) in bcn ^cfi^ nmndjer ^ejte fani nnb [ie bann QU ber ©teile, bi§ ju ber unterbeö [ein .^eft gcbieljcn loar, nad)trug.

2. ^anbfd)ritt Bos. o. 17« ber Uniöer[ität§bibliott)ef au Sena. S)q§ 33b. 14, 92/93 über biefe .^bfd)r. 25cmerfte bebarf ber ©rgän^ung. 94 ißlätter, bie t)on nioberner .^anb mit 1 92 beziffert finb, ba^u treten mit 49" unb 51" be^eidjnet ^iDci cingctieftetc tieinc fettet. 5Die je^t mit 57 68 bc^eid^netcn 93Iätter tjaben auc^ eine alte ^äljtung ton 64—75 unb erlüeifcn fid) al§ 3;'^ei( ber in ber Mitte öon Bos. o. 17'^ fetjlenbcn 25lätter. ©ie enf^alten bie 1523 er !:|]rebigten Tir. 9* (nur ©d)lu^)— 14 (nur 3(nfang) unb finb offenbar nur berfc'^cnttid) in bcn Gobej; Bos. 0. n'^ geratljcn. ©o fonnte ®. 23ud)tüalb mit Siedet bei ber Eingabe bcr ©tanbortc ber ^rebigten ^ir. 9-'^ 14 biefe al§ ju Bos. o. 17 '^ gcTji^rig bc^eidjncn nnb nur bie alten 33latt3iffern angeben. S)a aber Bos. o. 17" bod) audj alö eine nun einmal befteljcnbe 23ibliotl}efgeinl)eit 23erüdfid;tigung bcrlangt, fo trage id) I)icr für bie betr. ^prcbigten bie neuen SSlattaiffern uadj:

m-.

9"

m.

57*-

-57»^

10

57"-

-59»

10*

59*-

-59"

m-. 13 m. 65*- 67* 13* 67*— 68'' 14 (2lnfaug) 581. 68'

m. 11 331. 59" -62* 11* 62*- 63'^ „12 63"- 65»

Sluf ben umgcbcnbcn 33lättern bcr ^bfd^r. 1 56; 69 92, bie einer alten SBc^iffcrung entbcljren, ftel^en bie ^ßrcbigtcn l'utljerS über ba§ 1. Sud) Wo]c, 1523/24 bgl. beö naiveren 33b. 14, 95/96.

3. .&anbfd)rift H n bcr mattyi= nnb ©d^ulbibtiotljcf ^u ^luicfan. 136 33lätter in Cftab, auf 'ipergamentfal^e gel)cftct, ungcbnnbcn. 3(lö ©dju^blatt bicntcn Slätter eineö lot. ^nfunabelbrudeS, ber borbere mit beut alten 3,5crmcrf „©crmnncg" unb ber ©ign. H II l)at fic^ abgelöft. 3lu^erbcm liegen ,^luei 33lätter hd, bie bicllcid^t anä) al§ ©djut^blätter gebient Ijaben. 33on beut einen (moljl borberen) ift ein gro^eö ©tütf abgcfdjuittcn, ce cntljält ein 35er5eid)ni^ bcr in bem 33anbe bc'^anbclten '^scrifopen ufm. bon alter .t)anb, ba§ anbcre (moljl 'Wintere) ift 33rucl)ftücf eine§ 33riefc§ ©t. 9tot'^§ an Wlo]d-) ^n SQßc^n^borf bom 5pfingfttag 1524 (betr. bcn föinlauf einiger i^a^ 33utter). 3)ie .^bfdjr. eutl)ält auf Sl. 1—40 bie bon 9totl)§ ^anb nadjgefd)riebenen ^^^rebigten £ntl)erö bom 3. bi§ 15; 20. 22. 23. ©tg. n. Irin. be§ ^a^reg 1523 (9Ir. 21-25; 27 35. 36. 37. 38). 2)ie Ühiljenfolgc ift jcitlid), nur baburd) Uiirb fie nnterbrodjen, ba^ )Rot!^ ^r. 29 felbft nid)t boUftänbig nad)fd)ricb, bann aber fid) ben ©d)lu^ be= fd^affte unb fpäter nad^trug. ©o ftel)t bcr Einfang 331. 16" -18*, bcr ©cl)lnB 331. 28" bi§ 30". 3)ie in feinen ^iad^fc^rifteu befinblidjcn l'üdcn erflärt 9{ot^ felbft. 351. 32" ftel)t am ©djluffc bon 'Jir. 35 bie Sßemerfung: Hie abit in patriä k Verum paiü refcrt alia hrc ijiii)'mätui- oia k Sequitur Diiica [)ost Galli K. S)er 9teft ber ©eite ift leer. Siefe S3emerfnng erflärt ba§ 5el)Ien ber ^|U-cbigtcn 5h-. 35"— 35'' in 9totlj§ 9iad)fc^rift. 331. 33" beginnt bann 5ir. 36. - Unb 331. 35* finbet fid) bie 33emerfung: Dnica poCl Yndecl niillia v'g-^: Luther. Euan: 4. 09 decla'tio Is seroe quodä, ob debilit^ vIIq iion poll'ü rape quic(J. S)amit ertlört fid) bag O^elllen bon 3lx. 36*.

5ßrebtgten be§ ^a^xe^i 1523. XLV

moä) ift ju beinerfcii, baB ber Icjft bee ed)tufte§ bon ^ir. 29 mit 9tDtf)[tift, bei- ber 'Rx. -33 mit liiite burd)ftrid)cn ift. ®. ;^iirf}lLialb cvftint bieö 5öb. 12, G-'iO mit ber ©etuoTjiiTjcit iKottj«, bic ^^^'^^iö^cn 3U biirdjftrcidjen, bie er fpätcr einer 3?carbcitung iitertlj Ijielt. 3)06 fdjeint annehmbar itiib trifft für 'Rx. 33 aitd) ,511 (Äirdjenpoftille!), aber lüdit für ben iSd)IuB üon 9ir. 29, Be,^ beffcn 33udjUiQtb (33b. 12, 645) Quc^ be§ Xiirc^ftreidjens nic^t crmiUjnt.

Sgl. 41^—119* enttjalten eBenfaES öon atof^S ."panb eine 3lu§(egung beö SucaSebangeliume burd) Stgricola (Euangellü Lucc per M. lo: Eifla:), fie fdjtiefet mit ber SBemerfung: Hie abii in patriam k alt'a pol't exaltali-f Cruc^ Anno .23.

351. 119'' 136 cnf^atten eine Slnätcgung beä So^jinnegeüangeUumS bnrd) ^2tgriCD(a (Sequült annotanieta in cuä: loh: p M. lo: Eillaben 3a poft Luce

locpit? 9(m @d)hiffe fteljt: Hacte9 perrexlniQ . celTaniQ ob frigQ maxie

fcribendj. aliquando fuiis K.

II. ©ebrndt erfc^ienen mit l'nf^ere Dkmen allein ober in ficinercn Samm- lungen folgcube 18 (19) '4>i-ebigteu bes ^a^xc^ 1523 (bic in Älammer beigefügte 3aljrcsi,5al)t giebt ba§ S)rndjaf)r):

gir. 1 Sermon an bem Saljrötag öon ber 33efdjneibung (1523).

91r. 2 (Sermon auf ha^ ßbangeliou am Sonntag nadj ©pip'Eianie [nad) ber "^eiligen brei Röntge 2;ag] (1523).

Tix. 3 Sermon am Xage unfer S^rauen ßidjtmeB (1523).

9lr. 3'' (^uüocabit) Sermon gelprebigt üon bem ßüangcUum '^efu^ toarb Oom ©eift in bie 3Büfte gefüTjrt' (1524).

TiX. 4 (licittuiod) nad) ^inöocabit) in: 'Srei Sermon über ha^ 6bange= lium gjUttljci am 12.' ufto. (1523).

Ta. 8 (jpalmfonntag) ebenfalls in: S)rei Sermon ufiu. (1523).

9lr. 9 S. am grünen S)Dnner§tag (1523) = S. ö. b. empfa'^ung u. 3uBcrcitung be§ ^od)W. <yronleic^nam Scfu ß^rifti (1524) = (S.) 35on ber grud)t unb ^luparfeit bes §eil. SahamentS (1524). 31uc^ in: Crb= nung unb ^eri^t, toie fürber'^in mit jenen fo ba§ l^od^ro. Safra= ment empfal^en troUen, gehalten foll merben (1523).

dlx. 10 (2. Cftertag) (^benfaüö in: Crbnung u. 33er id)t ufto. (1523). ^i(ud) allein: S. auf ben anberu Cfterfeiertag u. .^auptftüd unferS ©taubcne betreffenb (1524) = S. u. Apauptftüd unfern ©tauben betreffeub (1524).

Tir. 11 u. 12 (3. Cftertag u. 1. u. Cftern) Ebenfalls in Crbnung u. 33e= rid)t uftD. (1523).

9ir. 13 (2. n. Cftern) S. (auf ba§ (So. ^o1). 10) 33. b. guten .^irteu (1523).

m. 14 S. auf b. 4. Stg. n. Cftern (1523).

9h-. 15 S. an unfer§ Ferren ^immelfar)rt§tag (1523) = S. auf b. gö. 'maxci om legten '2)a bie elf äu Xifc^ faf^u' (1523).

9lr. 16 S. auf ben ^^fingfttag (1523).

9lr. 19 (1. n. Irin.) S. a. b. 60. Suce am 16. 33ou bem berbammten rcid)en 9]lann unb bem feiigen armen Sa^aro (1523).

9ir. 23 {max. .t)eimfud)ung) S. auf ba§ @t). Suce a. 1. ^ab- 'aiJaria ftunb auf' ufm. (1523) = S. bom ^eft 3)ifitationi§ lUariä (1523).

Dir. 25 (6. n. Irin.) S. 2utl)er§ burc^ i^u auSgaugen a. b. (Sb. Tlait^.

XLVI ^4?rebiqten bee ^ai)xci 1523.

am 5. '@§ jei beim bafe euer (Mcrcd)tig!ct t' (1523) = ©. am 6. ©tg. n. b. ^eil. S)retf., a. b. ßb. 9Jcatttj. 5 'Nisi alninda verit iiislicia vestra' (1523).

gtr. 37 (22.11. Irin.) B. am 23. ©tg. ii. ^pfingften (1524).

1522 ober 1523? 5ir. 40 ©. a. ©tg. n. b. ß^rifttag (1524).

93ou bicfen -^Hebigten enthalten bic größeren ©ammtimgeu „XIII ^lebtg" mx. 2. 9. 10-16. 25; „XII ^:^sicbig" ^Jtr. 3. 23.

S^erncr ift 9lr. 29 jum Ztjdl bereite in bcr Söittcufcergcr 9(itögak bcr beutfrfjcn tSi-f)nfteu !L'iitI)ci-ö, 33b. 9 (1558) gcbvucft uiib bic (Derlornc) ^-^jrcbigt am 8üinitag n. ^Jieujalji- ift (tuenigftcnö itac^ bcr ^diffaffung bcr ^-ijcrfcvtiger ber ^4>i"c^iötl^cr,5cidjitiffc) öon i'iitljer in bcr ©djrift '^l^om ^^Inüctcn bcs Saframcnte' (1523) üevarbcitct morbcn.

Dtidjt tücuige ^^^rcbigtcn I)abcii tuir in mcl^rfad^er Überlieferung: Unb ^tuar

1. burdj JJiörcr (I'O nnb 3)rnd 9tr. 3. 3''. 4. 8. 10. 11. 12. 13. 14. 16. 19.

2. burdj 9förer (R) unb 9Iüttj (K) Ter. 21. 22. 24. 27. 28. 30-35. 36. 38.

3. bnrd) ^Korer (R), 9iotI) (K) unb Srucf m-. 23. 25. 29.

4. burd) 9tDtI) (R) unb 3)rucf 9ir. 37.

äßtdjtig ift ^Jir. 37, tceil bic Überlieferung bicjcr ^rebigt burd) 'Jiotl) ben fid)eru ycad)U)ei§ liefert, ba^ bie I1tnc()fd}riftcn JHörerö (unb bic auf iljnen bcrnljenben alten '^cr^cidjuiffc) uidjt unbcbingt lüdenloö finb, ba^ atlo bie ^^(nualjinc einer Sude, 3U bcr tuir nm .^nuicitcn auf örnnb üorljnnbcner S)rnrfe gebrängt fcljcn, bur(^au§ unbcbenftid) ift. S)ie meiftcu (43) ^^srcbigtcn finb nur burd) 'Körcr über- liefert, nur bur($ 9totl) feine, nur burd) Srude 'Jtr. 1. 2. 9. 15 foiuic üicUeidjt ^ir. 40 unb mit i^iorbeljalt (fie'^e olien) bie '4>rcb. am Stg. n. ^Jteuj[al)r. U3ei Ic^tcrer unb Bei 9h-. 1. 2. 9 berfagt 9{örer nur, lucil bie betr. Blätter feiner 9iad)f d)rift uidjt mcljr üorljanben finb; ^ir. 40 gcljört n^o'^t nadj 1522, nur bei 'Jir. 15 lä^t fidj ein förunb be§ J^eljlene uidjt erfcljcu, ber bodj bei ber eben genannten ^ir. 37 barin ge= fuuben toerben fann, baf; bie üoraugcljeuben Tirn. 35=^—36=' üdu 5)iih"cr erft nadjgetrageu tüurben, er für 37 bielleic^t beg IcrtcS uidjt fjabliaft unn-beu tonnte ober überfa'^.

9Jfit ben Ijcutc feljlenben 33tättern ber ^{örevfdjeu ^iadjfdjrift finb un§ aufeerbem (nadj IHuSiüciS bcr alten ^Un-^cic^niffc) 7 5^h-cbigtcn (C^piplj.; 2. (£tg. u. ^piplj.; ®vün-- bonnerstag ''Jtadjm.; .Jlarfrcitag 'i^orm. unb ^{adjm.; Cfterfonnabenb; 1. Cftertag 3L'orm.) ganj, unb toon ber 9iadjmittag§prebigt bee 1. CftertagcS bcr Einfang bcrlorcn,

^on ber 33cljanbluug be§ überlieferten ^JtatcriaU in unferer 3(n5= gäbe ift t^olgenbcS ju bemerfen.

hieben ber 33ereidjerung unfeves llfaterialö geuuiljren bic 'Hövcridjcn unb iliotljfdjcn yiadjfdjviftcn andj bic befte .^panbl^abc ,5ur tritifdjcn ©idjtung bcr fonftigcn Überlicfcrnng bcr '^l.Uebigten l'utljcrä. <Bo bcionberS in .^linfidjt auf bie jcitlidjc &in= reiljung bcr gebrnrft liüvticgenbcn '^^rebigten, bei bcnen ba« '^sc^Xjx be§ S)rucfe§ bodj nur einen ungefäljren, fcincetücgö fidjercu ©djlnfj geftattet, unb mit beneu unr faft gan,^ in ber \.'uft fdjtticben, foferu ein 2)rurfjalj^ uidjt angegeben ift. S)ie fur.jcn 5(n= gaben ber ^|srebigtcnücr,^eidjniffc, bic oft nur baö an bcm betr. läge fclbftöcrftänb= lidje bibtifdjc Vcjcftürf entljalten, laffen in öielen fällen im ©tidj, unb fo ift getommcn, ba^ (auf iljr 2;rur!ja^r 152.'5 Ijin) eine ^tn.^aljl 5|^rcbigten in ben 3ia'^r= gang 1523 (^^b. 12) eingerciljt Uiorbcu ift, mcldjc je^t bie ^Jörerfdjcn Üiadjfd^riftcn boburd), ba^ fie für bie betr. (Sonn= ober i^cfttage bc5 ^a'i)xc^i 1523 anbere '|sre= bigten bieten, au§ 1523 ]^inan5Uictfcn. finb bieg bie ^irn. 6. 7. 18. 17. 20. 26. 39 beg 12. iöanbes unb watjvfdjcinlidj andj ^ir. 40. i?ln iljre ©teile treten

^rebigten bc§ ^aijxei 1523. XLVII

bie 9h-n. (6) (7) (18) (17) (20) (39) (40) be§ 11. 33anbe§ unb m-. 26 fäüt oljnc ßrfo^ fort, ba für ben 7. 6tg. n. ^irin. 1523 Üiörer eine ^^^^rcbigt öon ^Imsborf bietet. C^ne ßrja^ imiB aud) 5ir. 5 au§ ben ÄircfienjafjrSpvebigten 1523 n)eict)en, ha biefe ^4>^"e'^i9t flt» e^'fte i" ^i^ 9ieil§enprebigten über 1. itJJofe (33b. 14) get)i)rt.

^n ipetc^eg anbere ^a()r bie 7 ober 8 au§ 1523 tiertuiefenen '^prebigten ge= t)örcn, (ü^t [id^ bei bem ^Hanget an C^anbfrf)riften unb i^er^eidjniffen für bie üor 2ßciT)nad)ten 1522 (iegcnbe ,3t'it nur öermut^en, aber bod) mit einem ^o'^en ©rabe öon 3Ba'f)rfc^einIid)!eit üermutljen. ^3hir Sir. 39 mirb burd) einen beftimmtcn inneren (Srunb (bie (5rtDäf)nung ber iprebigten über 1. ^^etri) nod) 1522 geftiiefen, bei ^x. 40 mu^ bie ^vage be§ 3a"§ve§ offen bleiben. S^gl. meine in ben 5tac|trägen ju 6. 220 unb 224 biefe§ 23anbe§ mitget^cilten ©rmägungcn be§ Jür unb 2Biber. ^d) neige boc^ aud) für ''Jir. 40 met)r ber ^'ermeifnng auö 1523 ju. 5Jlit Siecht and) fc^eint mir &. 5Bud)lra.Ib 9tr. 40 unb bie übrigen üermiefenen in§ Saljr 1522 3u fe^en. S)ic IDlöglic^f eit , bie ^^rebigten Str. 6 unb 7 nac^ 1524 ju (cgen, mirb burc^ bie bie ^atjr^afjt 1523 tragenben S)rucfe auegefd)toffen, fo ba^ mau gar nid}t nütl)ig ^at, aud) nod) ben Umftanb gcttenb ju machen, ba^ 9iörer für pubica (= ©tg. n. SDtittfaften) 1524 eine anbere ^;|>rebigt überliefert unb 1524 UJerfünbigung Waxiä auf ben Karfreitag fiel, an bem Ü\it'i)cx natürlich nicf)t über ba§ ßüangelium biefe§ t5eiertageä geprebigt f)ätte. S)ie (Sin^clbrude tion Sir. 18 unb 20 entbehren ^mar ber Sa'^^'ja^tr aber ^torer '^at für Xrinitatisfonntag unb 2. (Stg. n. 2;rin. 1524 anbere ^prebigtcn. Sir. 17 fann nic^t nac^ 1524 geljijren, meil ber g^ronteic^namStag 1523 pm legten SJlale in äßittenberg gefeiert tuorben ift [t)gl. S3orbem. ,]U Sir. (17)], Str. 40 nid)t, n?eit 1524 einen Sonntag nad) 6()rift= tag nici^t gab. ii^on biefen ^4>vebigten ftnben fic^ Sir. 6. 18. 20 aud) in ber Samm= (ung „Xm ^:prebig" (ügt. 33b. 12, ©. 407), bereu Sut)alt 33b. 12, ©. 585 al§ faft gan,5 bem ^ai)xt 1523 ange^ijrig be,5eid)net mirb. Siefe 3Semerfung ift nunme()r entfprec^enb ein^ufdiränfen, bie meiften ^^rebigten biefer Sammlung aber öerbleiben bem ^a^re 1523. äöirb bei ben „Xlll i^rebig" eine annäljernbe einljeitlidifeit be§ SaljreS burc^ uuferc neuen Satirungen befeitigt, fo mirb umgefel)rt eine foldje in ben „XXVII 5Prebig" (bgt. 33b. 12, ©. 579/580) baburd) Ijergefteöt, ba^ tuir Sir. 17 unb 26 au§ 1523 meg= unb nad) 1522 öermeifen. 3öir l)abcn bann in biefer Samm= lung eine fortlaufenbe 9leit)e üon ^isrebigten be§ Sa^ve§ 1522, nur einmal uuter= breiten buri^ eine öon 1521. SJlan fann biefen Umftanb unsmeifel^aft bafür geltenb machen, ba^ Sir. 17 unb 26 au§ 1523 öermiefeu, gute§ Siecht auf eine ©teile im ;3al)re 1522 ^ben. 2luc^ bei Sir. 7 fann etma§ ä^nlic^e§ geltenb gc= umi^t merben: bie ©ammlung „XII ^4>vebig" (ügl. Sb. 12, ©. 420) enthält nur ^^srebigten Sut^erg „üff etüi^e 35nfer ^räumen ünb ber .\pel)ligen geft", Don benen bie meiften na(^ 1522 ge^bren, bie S^^^ ^^^ ^'^^^ 1523 get)örigen mirb burc^ 5lb= 3ug unferer Sir. 7 öon brei auf ,^mei öerminbert. Über biefe ©ammtungen mirb bc§ näl)eren nod) in ber (Einleitung ^u ben ^^rebigten 1522 ^u ^anbeln fein. ^i)X ^ul)att gel)t nur gauj augna'^mSmeife (ftel^e oben) "hinter bie Söartburg^eit fiutl)er§ jurücf; baäfelbe merben tuir awi) bon ben meiften ber CHn,5clbrudfe Sutl)erfd)cr ^4>rebigteu on^nne^meu l)abeu, bie mit ben Sal)i\^al)(en 1522. 1523 (1524) anä Sid)t traten, ßrft mit 1521 beginnt bie 3)eröffenttid)ung Sutl)erfc§er ^srebigten burd) 5lnbere; tua§ uad)mei§lid) nad) 1521 gel)ört (33b. 7, 237. 246. 089. 792. 804), liegt awd) fd)DU in Srucfen biefeS Saljreö Uor. Unb fogar eine

XLVIII ^:ßrebisten be3 ^fl^te? 1523.

(Sammlung öon ^^h'ebigten be§ ^a'^re^ 1521 „6ttlic§ Sermone^" (ögl. iöb. 7, 690) ift Bereits 1521 erfd^ienen. ^IHerbingS [inb brei ber 'l^rebigten öon 1521 noif) 1523 neu gebrucft tt:)orben, unb bie beiben '^rebigten üom Gljrifttag unb Sonntag narf) 2ßeif)nad)ten 1520 (33b. 7, 186; 9, 530) finb fogar öieUeid^t erft"l523 ,^um crftenmale öeröffentüdjt morben. 5t6er biefe ©pätlinge finb bod^ StuSna'^men, ireld)e fid), \vk tpoljt Befonber§ bie ber Beiben 1520er ^-prebigten, burd) irgenb einen S^\'\aU erHären, ber erft fo fpät einem [toffbebürftigen 5öud)bruder bie betr. Üej-te ^anbfd)ri^tlid) ober in älterem 5Drnde in bie .^länbe gelangen lie^. ^n anberen O^tillcn mag and) bie größere innere ober äußere ißebeutjamfeit einer ^rebigt ^^(nla^ gettjejen fein, fie fpäter auf§ neue tjerauö,5ugeben, ,5. S. bei bem „Sermon öon ber n?ürbigen @mpfat)ung beg Ijeiligcn tua^ren !i?eidjnam§ ßljrifti" ober bei bem „Sermon auf bem |)eimmege gen S33orm§ p (Erfurt gef^an" (33b. 7, 689. 804). %u^ biefer Sad)= tage bürfen mir ätoeifetlog ben met^obifc^en (^ruiibf a^ ableiten, ba^ ^^U'ebigten, meldte mit ben Srurfialjren 1522. 1523 (1524) erfd)ienen finb, lüenn fie öon 1523 (1524) burd) 9{örer§ yiadjfc^riften auögefd)toffen luerben, unb nid)t ganj befttmmte förünbe Vorliegen, bie if)re (5ntftet)ung in ber .^eit öor ber äßartburg naf)elegen, bem ^ai)xt 1522 jugemiefen luerben bürfen. ^n biefem ^aljxe finb juerft '4>i"e^igte« Sutljerg in größerer ^Injat)! gebrudt morben, in größerer alä je öor^er unb nad)= !§er, unb loar nur natürlid), ba§ bie S)ru(fer mel)r nad) bem neuen, bem „aftuellen" griffen aU nad) bem älteren 33orratlj. Somit bürfen tvix bie 7 8 bem i^al^re 1523 abgefprodjenen ^^rebigten bem ^fi^i-'c 1522 juf^eilen.

Über bie Urljeberft^aft ßut!^er§ ift nirgeub§ ein ernftlii^er 3^i^eifel ntög= lic§, obgleid) in 9iörer§ .^anbfdjrift nur dli. (39) auSbrüdlic^ "s^uf^er jugefc^riebcn ift. ^ilber finben fic^ baueben nur brei '^Uebigten (4. unb 7. Stg. n. Irin, unb ^^eter=^4-^aul§tag), bie mit bem 5canieu eine§ anberen, ^^ImeborfS, bcjeidjuet finb, fotoie eine, bei ber öermerft ift, JCut^er fei an biefem Üage abn;efenb gemefen, ol^ne ba^ ber 9iame feinet 33ertreterö genannt mürbe (10. Stg. n. 2rin.). 3il)nlic^ ift in ben 33erjei(^niffen, fie Ijaben nirgenbg J^utljerS Flamen, B t)at amsd. bei 4. unb 7. Stg., bie beiben anbern fü^rt eS nid)t auf, AC laffen aKe öier 'iprebigteu feljlen. 9iott) Ijat bagegen alten bou iljm überlieferten ^|U-ebigten ßutl}er§ ^Jiameu beigefe^t.

Über ben 3^ag, an bem eine '-prebigt Sntljcrg geljalten morben, entfielt nur bei 9h. 35* ein tleiner Stt^eifel, Joeit bk alten äJer^eidiniffe für bie '^ni'bigt dorn: 16 (= 20. Sept.), 9iörer§ 9lacl)f(^rift aber Die Matthei Apostoli (^21. Sept.) angibt. 3)er Umftanb, ba^ Suf^er eingangs ber '4>rebigt bie 33el)anblung ber Sogenbe bcS 9Jiattl}äuö, beffen ^eft man begelje, abmeift unb fidj bem ©öangelium be§ 16. ©tg§. n. 2:rin. ]U= tüenbet, fc^eiut für ben 9.1{attljäuStag ju entfdjeibeu unb ®. 33ud}n}a(b l)at bie '^rebigt bemgemä^ auf biefen gefegt. 5Jlan fann jur 3serftärfung ber (^rünbe nod) auf eine am yianbe ber .^aubfdjrift ftel^enbe aber ^meifelloS l'utljerfc^e iöemerlnng Ijinweifen, bie 33ud)malb unter bem Ze%k (^u 11,180, 26 ff.) üer^eid^net ^at: „hoc festiiin aI)ro- gabinius et alia, sufficit potatoribiis umis dies, ift bod) baljin fommen, ba§ man nid)tö tljut ben fauffen". S)a§ fann ßuttjer nur gefagt tjaben, meun er Unrflid) am 5Jhttljäuötage prcbigtc, unb ha^ umis dies ift nur üerftänblidj, menn man ba^u ergänzt, 'in ber ai^odje' unb cS auf einen (unmittelbor) Dorljcr gegangenen ©onntag be.^ieljt. 3)abnrd) mirb aud) bie fouft ja üielleid;t üorljanbene Woglidjteit au§gefd)lDffen, bafi ßutl)er in ber Itjat am 16. Sonntag geprebigt unb irrttjümlic^ beffen ^ufüinmeufatlen mit bem ^JJiottf)äuötag angenonunen Ijabe, mie man fid) ja

Ißrcbtgteii be§ ^ai)vt^ 1523. IL

anä) l^eute noc^ Ictdjt ehiiital im S)atuiii irrt. iOlan faiiit atfo oud) ni(^t anneljinen, bo^ tliörerö Die Malliiaci entwcbcr öcrfcfirieBcn fei für Dom. Mallhaci (ögl. ,5. 33. Dom. Francisci Bei 9ir. 35° unb fonft öfter) ober öoii i^m mit 9lücffid)t auf ben (Eingang ber ^^Uxbigt abfidjtlid) tjergcftellt. 'Otber fo öiel id} fetjc, ot)ne Seiteiiftücf tuenigftene in beii bieljer bearbeiteten -^rebigtenialjrgängen ift c§, bafe l'ut^er au ciuem ©onutage bie übüd)e 5|jrebigt über boö (Jüangelium unterläßt unb fie au einem .^eiügentage ber Söod^e nadi^olt. äßeuigftcuö mirb man für biefee -ä'b= Rieid)en üou bem ®eiüöfjnlid;eu irgcub einen befonberen ÖJruub annehmen muffen. 33emerft fei nod), ba^ 9törer eine auf Dom. ante Matlhaei batirte ©enefiöprebigt barbietet unb barauf 2 mit Dom. ante Michaelis beäeic^nete folgen tä^t, bon benen üermntljlicö bie erfte gleidifallS bem 'i)3ktt^äugtage ^ujutneifen ift (ögt. Unfere %u^. 23b. 14, ©. 250, 3(nm.).

3It§ Ort ber ^rebigten giebt K bei 9ir. 11 ^emberg au, bie 5(ngabc ber 3?er3. AB lä^t bie 5Jlögüd)feit offen, ba^ fic audfi 9tr. ll^ bie 9Iad)mittagäprebigt beffetben 2agei, nad) Ifemberg legen UJoUen, C t^ut bics au§brüdlid). Unb bas ift iDO^t aud) ri($tig. 23ei 5ir. 34 fügt SSerj. B Ijiu^u: defauiae, lra§ ein blo^eö 3]erfel;en fein mirb, toenigfteuö ift fonft nid)t§ öon einer 9icife nac^ S)effau befanut. äßo nid}tä meiter angegeben ift, bürfeu linr SBitteuberg annehmen. 2lu§märtg ge= ^attener 5^rebigten bee i^a^ree 1523 eriuä^nt ^. 5- ^öl)Ier, 5^utt)er§ greifen (1872), B. 132 ff. folgenbe: 1. eine ^ßrebigt über ben 5lu|cn beö (^§eftanbe§, ge'^atten ber Irauung 2Ben3el Sinfö am 14. 3(pril in ber Sartf)olDmäu§fird)e in ^Utenburg (nad) ©Palatino Eingabe, 5Jlenden, II, 621). 2. (Sine 5prebigt in 6rf urt bei ©elegen- '^eit einer 9teife nac^ äßeimar, am 3. 5Jlai (nac^ Singfe, Sutt)er§ !;}ieifegefc^id^te, ©. 141). S)a aber Öut'^er am 1. Wai öou 333eimar au§ au ^0^. 53ang in ©rfurt fdireibt unb bebauert, ba§ er i^n nid)t '^abc befucf)eu fonucn (@uber§ 4, 138), unb am 3. ^'ilai fc^ou loieber in äöitteuberg öor iöogeStam prebigt (5tr. 14) fottiie einen S3rief an ben ^urfürftcu fenbet (@nber§ 4, 139), fo tann er uatüiiid^ nic^t am 3. ^ki (aber aud) uic^t etma am 2. 9Jtai) in Grfurt geprebigt ^a1}tn. 3. Gine ^rebigt, ge'^atten am 6. Cftober in @d)meini^ üor Äönig (?f)riftian II., ber i^n unb ^letaud)tl^on ^u fid) gebeten "^atte unb feine 5prebigt mit 2Bot)[gefaIIen (ciipide) anl)örte. @r änderte barüber, ba^ er nie ba§ ßbangeUum fo gel)ört "^abc, ftetö ttierbe er beffen eingeben! fein ufm. COJtencfen II, 630/1). S)a§ Sutt)er aui 10. ©tg. u. Irin. (8. luguft) auf bem Söegc nad) Seienig in Morgan geprebigt ):)üht, gibt Singfc, ßut^ers 9ieifegefc^id)te @. 141 an, ÄDl)ler l^at baöou nid)t5. 9J?Dgtid) märe es, benn am 10. ©onntag mar £utf)er fd)on öon äßittenberg ab= mefenb (fiet}e Otörere 23ermerf).

Sut^erä '^rebigten au§ bem Sal)re 1523 bringen mir in allen erl^attencu Überlieferungen nad) ber 9ieif)enfofge be§ .^irc^enja'^reS. S5a^ fid) i^re ^DJtitt:^ei(ung auf 39b. 11 unb 12 (mit geringen 3{u§nal)mcn) öerttjeilt, inbem 5i3b. 11 bie $Rörer- f(^cn ^Jtac^fd)riften unb 58b. 12 bie 3iotf)'fc^en 'Jla(^fc^riften fomie bie burc^ ben S)rud beroffentlid^ten ^srebigtterte bringt, unb meiere Umftäube baju gefül^rt fjaben, ift bereits im 53ormort (5 XXV/XXVI befprod)en. Sie 'Jim. 1—40 ber '^^rebigten be§ juerft gebrudten 12. 33anbe§ mürben beibefjaltcn. ^^rebigten, bie in ^b. >* meber H Cfrgänaung no($ 6rfa^ faubcn, finb in 23b. 11 natürü(^ nid)t mieber aufgefü'^rt, aber i:^re 3iffei' ift i^nen belaffen 3. 25. 1. 2. ^rebigten, ^u bereu in 33b. 12 mitget^eilter Raffung 58b. 11 eine toeitere ^jin^ubringt, l^aben in beiben 33änben £ut^et§ 28etfe. XI. V

L ^rebigtcn be§ 3at)rc§ 1523.

biefelbc Plummer a- 33- 3. 4, ^rebigten, bie in 5Bb. 12 gmi^ fef)ten, ftnb in 5Bb. 11 an i'^tem Drtc etngerei'^t unb mit ber nnmittctbar öor^ergc^enben Ziffer nnb einem Sud^ftaBeninbci- beaeid^net, 3. 35. 2*. 2*'. ^rebigten, bie firf) aU nic^t nac^ 1523 ge'Eiörig eitoiefen, fonnten au^ 39b. 12 nid)t entfernt Serben, aber ben an i^re ©tette tretenben ^rebigten ift in 39b. 11 bie 3iffer ber au§= gefc^iebenen in ( ) gefegt gegeben, 3. 39. (6). (7). 3n ber testen ©palte unferer Überficf)t ift ha^ immer auSbrüdttic^ bemerft. ^rebigten, bie o'tine ®rfa| au§ ber JReil^c ber Äirdt)enjat)r§prebigten öon 1523 ans^ufc^eiben Uiaren, finb in S3b. 11 ni(^t mit aufgefütirt, in ber Überfid^t finb fie felbft fotüic i^re Ziffern in [ ] gefegt nnb ein be^ügliiiier S^ermer! beigefügt. ?lnf biefe freilid) etlnaS umftänbtid^c 3lrt ift möglid) gen^orben, eine Umänberung ber 3itfei"n in 33b. 12 ^n öermeiben, bie leidet 3U 35ermirrnngen "f)ätte 2(nla^ geben fönnen, and) ift fo bem 33enü|er mcigUct) gemad)t, an§ ber 39e3eid)nnng§njeife in ®b. 11 3U er!ennen, mie bie bc= treffenben ^4-^rebigten fid) ju benen in Sb. 12 t)er"§alten.

3So öon einer 5ßrebigt mel^rere 2;ejte bor^anben finb, fte'^t meift ber eine in 33b. 11, ber anbere in Sb. 12. Untereinanber ftel^en fic nur anöna^möweife, nämlich R S)r bei ^ir. 3'' in 39b. 11; K®r bei dix. 23. 25. 29. 37 in 33b. 12.

73 bea. 74 erljaltenc ^rebigten Sutl)er§ fü'^rt unfere Überfii^t anf, aufeerbcm 7 gana unb 1 aum %1)ül berlorene. |)inantreten bie ^h-cbigten über 2. 5petri unb :3ubä, bk Suf^er bon Januar bi§ 1. Wäx^ 1523 an 9lad)mittagen ber (SDnn= nnb Seiertage "^ielt, im ganaen ettna 10, öon benen aber nur 6 gana unb 1 aum 2;'^eil erl^atten finb. 33gl. »b. 14, ©. If. 5(m ©onntag pubica (22. ^ära) begann 2utt)er fobaun bie 3lu§Iegung be§ 1. 39u(^§ ^Jlofe in ^4>rebigten, bie an ©onn= unb 5eiev= tagen tüo'tjl ebenfalls nad^mittagS ftattfanben. i^on biefen fallen in§ ^a^^r 1528 nid)t Weniger al§ 43, bon benen auf ben ''lltöra 2, auf ben 3Ipril 3, auf 5Jtai 6, auf Suni, ^uli, 2(uguft, September je 5, auf DÜober 4, ^Jiobember 3, S)eaember 5 fommen. 53gt. Sb. 14, ©. 95/96. 97 ff. Um nid^t§ au^er 33etra(^t au laffen, feien fc^tie§lic^ noä) bie 3 ^rebigten öeranfc^lagt, bie oben ©. IL al§ an anbern Drten gelialten fid) ergaben. 60 erl)atten mir aU @efammtaa~§l : 73 (74) -|- 8 -|- 10(?) 4- 43 -}- 3 = etloa 137 (138). ©ie überfteigt bie beiben bi§!)er ermittelten ®e= fammtaalt)len (1524: 93; 1526: 85) gana er'^ebtii^. SDiefe 'tiö^ere 3a:^l fommt mefentlii^ auf 9ie(^nnng ber unauggefetjt ha§! ganae Sa'^v 1523 burc^ai^'fjeuben JKei'^en- prebigten, bie ^-Paufe atnifdtien benen über 2. ^^etri, ^ubä unb benen über 1. ^ofc ift burc^ bie in unferer Überfid^t enthaltenen ^ated^i§mu§prebigten aufgefüllt.

S)iefe 137 (138) ^^rebigten öerttjciten fid^ auf 86 Sage. S)ie gana erl^altcncn fec^§ über 2. ^ctri, ^ubä finb fämmttid^, bie 43 ®enefi§prebigten bi§ auf eine (16. ©tg. n. Zx. ögl. oben ©. XLVIII) nnb bon befi .^atei^iSmuSprebigtcn mcnigftenS eine (näm- tid^ 9lx. 40, bgl. unten ©. LI) an 3:agen ge'^ottcn, an benen t'utt)er and) nod) eine anbere ^rebigt ge'^alten "^at. ?lu^erbem geben bie alten ik>raeid^niffc, bea. Störerö Dlad)f(^riften nod^ 2 5prebigten für ©rünbonneretag, Karfreitag, Cftertag, Dfter= montag unb =bienötag, mobon aber nur ^Jlr. 9". 10. lO'^ cr'^alten finb. S)ie alia contio^fbelc^e Ä für 23. ©tg. n. Ir. aufführt, ift mol)l auä 1523 nad; 1522 ^u ber-- meifen (bgl. oben ©. XLIII), unb ob ^tr. (40) unb 40 beibe am felben läge geT)alten finb, ift fe'^r an?eifell;aft fbgl. oben ©. XLVII). ©omit f)at l'utl^er (nur bie fiebern ^älle bcredinet) an 54 lagen aweinmt geprcbigt. 2)ajj bie (^bangclienprebigtcn

^Prebtgten be§ So'^teS 1523. LI

frül^ gc'^aÜen ftnb, muffen tüir annetimen, für bie atoeite 5)5rcbigt eines jtageö tft bet 3la(f) mittag tüo'E)l meift ni(^t jföeifeltiaft, föcnngleic^ nic£)t immer ein a prandio ober post prandium beigefe^t ift, 3.35. nic^t Bei ben (-^enefiSprebigten. ^ine ©tnnben= angäbe Otörerg finben tt)ir nur Bei jroei ber i?atecf)i§muöprebigten, 5^r. 3** unb 4«, nämlid) 5 hora, nnb für bie ie|t öerlornen 2 ^<'" ^^rebigten am ©rünbonnerStag, ^ar= freitag nnb CfterfonnaBenb giBt ^öerj. (' öermnt^tic^ nadE) Wöxtx: vesperi (a prandio) hora 5. ^nc^malb, 5Die (Sntfte^nng ber .$?atec£)i§men SutfjcrS, ©. V, 5lnm. 5, Ijattc angenommen, ba§ jene 5(ngaBe 5 U^r morgen§ meine, toeil gleii^jeitig Sutt)er baö 2)euteronDminnt Dor feinen ÄlofterBrübern anetegte nnb bie 3eitangaBe für biefes (gleichfalls hora 5) auf bie 5tad)nüttagöftnnbe 5U Be^ietien fei. 2)urc§ eine S3emer= fung in SöittenBerger ^ämmereiredjunngen, auS ber erTjeüt, ba^ fintier um biefe ^eit 5 U'^r nacfimittagg „geprebigt" '^aBe, "^at fic^ 33uc^njatb (^orBemerfnng ju ^r. S'*) üeranla^t gefe'^en, für bie i?ated^i§mu§prebigten 5 llt)r naifimittagS unb für 3)eutero^ nomium 5 U'^r frü!^ in 5tnfpruc^ ,^n ne'^men. S)a§ ift für bie ^atecf)i§mn§prebigten mof)! ha^ Süchtige, !ann baneBen aBcr and) für S)enteronominm fein, ba ja gar nidjt feftfte'^t, ba^ irgenbmann ^ated)i§nui§prebigt unb S)euteronominmöorlefung an bemfelBen 2age hora 5 ftattgefunben ; fanben fie aBer an öerfi^iebenen äÖ0(^en= tagen ftatt, fo !ann hora 5 bort loie 'fiier bie 51ad)mittag§ftunbe meinen, aud^ fönnte Seuteronomium toä^renb ber j?ated}iömn§prebigten, bie ja aÜerbingS n)ä!)renb ^üjeier 2Bod)en faft alle läge in 9tnfprudj nafjmen, ganj auSgcfanen fein.

9lu§er an (Sonntagen f)ai Sut^er an folgenben 3^ei er tagen geprebigt: 9leuia'^r§tag, 5Jtariä Steinigung, 5}tattl)ia§tag (24. g^eBruar), 5Jlariä ikrfünbigung, @rünbonner§tag (2), Karfreitag (2), DfterfonnaBenb, Cftertag (2), Cftermontag (2), CfterbienStag (2), ^^^fingfttag , ^pfingftmontag unb =bienStag, 3^ronlei(^nam (^nm testen Male, toie auSbrücfUd^ Bemerft loirb), ^otjanneStag (24. ^uni), Waxiä <g)eim= fnd)ung, ^acoBStag (25. ^uti), 9Jkriä .giimmelfa^rt, ^Jlatt^änStag (21. (Sept.), äßeil^nad)tS=, ©tep'fianS^ unb So^nneStag. ©egenftanb biefer ©onn= unb 5eft= tagSprebigten ift faft ftetS ba§ XageSeöangcUum. S^ Bemerfen ift atterbingS, ba^ i^nt^er jnmeilen bie ©renken ber ürc^tic^en ^Perüope toenigftenä in ber 3}er= lefnng ermeitert, inbem er toom 3tnfang be§ ilapitelS Beginnt unb Bei |)eiligen- tagen aud^ m'o'^t baS ©öangelium ber äUgilie bct)anbeU. (So 3. 33. am i^ol^anneS- tage m. 22), mo 9totf) hai auSbrüdfli^ angiBt (33b. 12, 603, 2— 4) unb ha^ Bel)anbelte (Stüd bem ©üangelium be§ So^anneSaBenbö ange'^ört. Sl^lic^ ift eö, menn l'utt)er bie güangelien ber (?|riftmeffe unb ber gronmeffe be§ 2Bei'§nac|tS= tage§ (Sc. 2, 1-14; ^o^. 1, 1—14) fo öertieitt, ha^ er ba§ erfte am Söei^na^te-- tage ^u Bel)anbeln Beginnt, am ©tep'^anStagc fortfe^t unb am Sot)anne§tage ba§ le^tere Dornimmt, bie für ©tep'f|an§= unb ^oljanncStag öerorbneten eöangelien (^mtt^. 23, 34 ff. ; ^o1). 21, 19 ff.) Bei Seite laffenb. @el)örte aud^ ^Jlr. 40 mirt(id) nad) 1523, fo "tiätte Sutljer am ^o(}anne§tage au^erbem nod^ über baS ßöangelinm beS bamit 3ufammenfal{enben Sonntags nad) 3öeil^nad)ten geprebigt. 6ine eigent- liche epiftelprebigt :^aBen mir nur in ^r. 8 unb mal)rf(^einlid^ (ögt. i?C') in ber öerlornen Dfterprebigt. ^n m. 16 Benü^t er bie 'epifteF beS ^^fingfttageS offenBar nur, meil er baS ©efd^ic^ttid^e be§ ?5efte§ 't)erttorI)eBen mill.

33ei Seite gelaffen I)at ßuf^er bie tird)licf)en ^|>erifopeu nur breimal, inbem er 1) am ©onntag nad) ^Jteujaljr bie unS leiber nid^t er'^altene ^rebigt de adorationc sacramenti l)idt, tüoäu für iljn looljl ein äußerer 5tnta| Porlag (ügt. in biefem

LH ^Ptcbigten be^ ^(lijxe^ 1523.

58anbe, ©. 420) ; 2) am ©rünbonncrStng (5ir. 9) üom rechten ©cBraucf) beö Safra-- mciitö ftatt über ^o1). 13, Iff. unb 3) am Matlljäuötage (Ü{r. o5«) üBer ba§ Gbanöe- lium beö unmittelbar öDraufflegongcncn Sonntag^ tjanbcltc (ögl. oBcu ©. XLVIII). ßrtua^iit fei and) nod), ba^ Xfuttjcr in ber '45«bi9t am 2. ^^IbOcnt CJir. 38'') ^uerft ba§ ßüongelium (de signis) betjonbelt, bann aber fid) 3U feineu 33eftrebuugen für bic einrii^tung be§ gemeinen .^aftenS uub Befonber^ ber beutfcf)en 'DJleffe toenbet unb fic^ über bie (entere bce 'Jiät)crcn üerbrettet.

Suf^er f)at aber aucf) an äBoc^entagen geprcbigt. Unb ,]tDar

1. ^llfittnjoct) nad) ^ntiocaüit, ben 25. ryebruar ORx. 4), bor bem bamalö tu SSittenberg antt:)efenben 'i^'erj^Dg 5>?oge&IaUi Don ^4>ommeru über y.Uatf^. 12, 38 '^IReifter, tuir tDoHteu gern ein 3ei(^cn bon bir fe^^en'. ift biee ber Einfang be§ für ben ^JTtitttoüd) nac^ S^nbocabit i^Quatembertag) berorbneten cbangelifdjcu l'efeftücfeö. ^^er.^og SogeötaU) Ibar and) am 3. ''Mai 1523 bei einer ©onntagsprebigt OJtr. 14) anmefeub.

2. finb bie 13 ^^rebigten über ben .ß'atedjiömne bnrdjtueg an SÖodjentageu geljalten, er begann fie am 9Jtatt^ia§tage, S)ien§tag, 24. S^ebr., feljte fie S)Dnucr^= tag, i^reitag, ©onnabeub, 26.-28. 5ebr., 'JJfoutag, S)ien5tag, 5}tittiüodj, ©onner^tag, ?^reitag, 2.-6. 'Mäx^, ^Jiontag, 2)iengtag, :».— 10. mäx^ fort unb befd)(oB fie 9Jcitt- tüod^, hm 11. Wäx]. ©§ fte()t aber eigenttid) ni(^t§ im 2Bege, aui^ nod^ 'Jh. 4" als 14i£ ben Äatecf)i§muöprebigteu ^u^urec^neu, fie (bie bon ißeii^tc unb 3lbenbma^t T^anbett^i irenigftens aU einen ^Jtadjflang 3U biefen ,^u nel^men, mie fie nad) ber au§brüdEIid)en Eingabe StorerS (66, 33 ff.) bon Suttjer augicicf) eine ^Vorbereitung für bie ß)enefi§prebigten fein foEte, bie 8utt)er am folgenben ©onntag begann.

f^ür alle (Sonntage gibt 9iörer (uub bie ^Ber^eid^niffe) 5prebigten Sut^er§, au§er für Cuinquagefimä (C^fto mit)i), Cculi, 4., 7., 10., 25. ©tg. u. 2:riu., 1. 9(bb. 9Iud) am 16. @tg. fd)eint l'utl)cr eine '^^erifopenprebigt nid)t ge'^altcn, mo'^t aber bie ©enefi^augtegung fortgefetjt ,^u T)abcn. Cculi (8. Wdx^) wax Sutt)er in ©djtoeini^, bon tt)o er an biefem 3;age an ©patatin fc^reibt f^nberä 4, 96). S)a ßutfjer am

6. 5Jlär5 nod) eine Ä'ated)iemu§prebigt geljatten Ijattc (9lr. 4*) uub am 9. "Mäx^ toieber eine ('Jlr. 4^^) "^ielt (9tbrer begründet ben 3(uöfatl mit ber 23emer!ung: nam alios dies non adfuit), fo föuueu ibir barnad) bie Xagc feiner '^(buiefeu'^eit auf ben

7. uub 8. 9J?är,3 beftimmeu.

2(m 4. ©tg. n. Ir., am ^45eter--^>aulötag uub am 7. ©tg. n. Zx. (28., 29. 3uui; 19. ^uti) unirbe Sut^er burd) Vlmeborf bertreten. 3(m 10. ©tg. (9. '^(ug.), ju bem 3iörer bemerft: 'Dom. a. Laurentii L. iion adcral' unb eine fur^e ^rebigt o'^nc ^fiamen gibt, föirb ßut^er fc^on in l'eiSnig gctbefcn fein, bon mo er am 11. 3tuguft an ben Äurfürften fdjrieb (be 3öctte 2, 379).

a3ou ^Hörer überl)au))t nic^t anfge^eit^net finb nur bie beiben in S)rurftejteu auf unö gefommeuen ^-prebigten 3lx. 15 unb 37 unb biellcic^t ^x. 40 (fielje oben). SBei ^Jlr. 37 bjirb burd) JKotf)^ '^tufjeidjuung jeber ^meifel befeitigt, ob ber betr. S)rud eine ':prebigt bon 1523 miebergibt, unb bei 'Jtr. 15 (S)rud b. 1523) uötl)igt nid)tö ^u einer 33er(cgung nad) 1522, im cyegentljeit fprid^t ber Umftanb, ba^ Suttier am .^-)immelfa'f)rt«tage 1523 in ber 9(n5(egung bon 1. ^Mo\t fortfu'^r, bafür, bofe er au^ früt) gcprebigt 'ija'bc. Vtu^erbcm ift eine 1522 gebrucftc .'pimmelfüt)rtä= prebigt ßutf)erä bor^nbeu, bie in bemfelben SaT}re and) ge'^attcn fein mirb.

'^ani 4> i e t f d)

^^S,/ C '/y

Ü6crficf)t über bic ^tcbtflten beg 3al)te^ 1523.

^or6emer!ungen.

S)iefe Ü6crficf)teii follcn einen rafdjen Überblirf erniögtidjcn ü6er bie ^h-ebigten eine§ ^a'^vgangcS , fie foUcn borfül^ren, dB nnb tnie bie ^prebigten in ben alten ^cr^eid^niffen anfgefüljrt finb, f ollen bie 5trt ber Ü6er(ieferung, ben ^og nnb ha^ %i)cma leidet eilennen taffen. ©ie foüen anberfeity aber and) als 9iegifter ^n xmferer ?lu§gabe bienen. S)atjer enthalten fie:

in Spalte 1 ben 2ej;t ber alten ^Sev^eic^niffe anf @ninb bon A, abn mit ©rgmi^nng au§ BC, wo biefe eine in A ansgelaffene ^^rebigt Bieten. 2Bo bie S^er^eic^niffe bie ^eitlid^e 3o(ge ber ^rebigten ju ©nnften einer fad)lid)en ©rnppirnng aufgegeBcn ^aBen (tüie im ^a^rgang 1523 Bei Ta. 4"), bie ^rebigtljanbfi^riften oBer bie erftere feft^alten, ift bie Oieiljenfolge ber le^teren in ©p. 1 anfgenommen nnb bie ber Sßer^eidjnifje unter ben Jejt gefegt. Unter bem ^ej-te finb au^crbem bie 5lBroeid)nngen ber 93er3eic^niffe BC öon A mitgetl^eilt, nnb ]Wax an§ B awd) bie nur formell a6lüei(^enben 3lngaBen be§ 3nl;alt§ ober ber ^Infangemorte ber ^eritopen, au§ C, beffen i^ermerfe barüBer üBerljaupt rcid}lid)er finb al§ bie in AB, nur, ttjenn AB eine genügenbc 5(ngaBe öermiffen laffen. C giBt nur ^^^rebigten Sntljerö nnb fe|t bal^cr beffen Dcamen nie l)in,5n, Söcgtnffung be§ ^^srebigernamen§ toirb baljer nur an§ B angenierft. 3lBtüeid)ungen in ben Beigefeljten 83lattjiffern finb au§ B unb C öermerft (fie finb für bie fritifc^e SÖertljung ber 3>er,5eid)niffe üon '■ßebeutung), ntdjt öermcrft bagegcn finb bie 9l6n.ieidjungen, ft>eld)e baburd) entftefjen, ba^ C nieift ä5orber= nnb 9iüdfeitc bc§ 33latte§ burc§ * unb ^' unterfdjeibet.

3n Spalte 1 tüie in ben jugeljörigen ^e§arten finb gefperrt gebrndt bie in ben C^anbfdjriften (Befonber§ A) mit rof^cr Xinte gefd}rieBencn äBorte. 5Die 53e= beutnng biefer .C>erüorTjeBung erftärt A eingangs mit ben SBortcn: „S)ie pbigten So auff et(id}e fefte bnb tag in ber modjen geprebigett finbt, önb in bie ^irdjen poftill nidjt geBrad;t, Sinbt mit prefilienn gejcit^nett", SÖeber ba§ eine noc^ ha^ anbcre trifft immer ju, ögl. 3. JB. 9tr. 16 unb 3. 23. SDie 33latt5al)ten ber s^h]d)v. fteljen in ben ^jerjeidjuiffen meift red}t§ ol^ne Beigefe^teö „fol." Um fie in unferer SSiebergaBe al§ Statt, Ziffern !ennttid; ]u madjen, lüurben fie in () gefaxt.

Spalte 2 giBt bie fortlanfenben Dhinnnern ber ^rebigtcn in unferer 5lu§= gaBe. Über bie Sefonberljcit ber Ttummern im ^aljrgang 1523 ügl. oben S. IL.

Spalte 3 giBt bie ÜBerlieferung ber ein,ielncn ^>rebigt au. R ftct§ == 9törer§ 5iac^fd)rift; K = »iotlj^S ^{adjfdjrift; 3)r = S)rud. ginbet fid) an ber Betr. Stelle bie ^prebigt nid)t toollftänbig ober fel)r ftarf Bearbeitet, fo ift (Rj (Kj (Dr) gefegt. £ut^er§ SBerte. XL

2 «ßtebigten be§ 3al)re§ 1523.

©palte 4 gibt bte Slage^bejeid^nungcn 9lörer§ imb ^Kotl^S, menn fie öon ben cntfVrcc^tMiben in yl abtueiiiien', iiub jiüar ot)ne tüeiteve 33e]ei(i)Tiuun, fofern jene beiben miteinanber übereinftiinmen ober nur eine t)anbK"f)viftüii}e Überlieferung öor()Quben i[t, fonft mit öorgef entern U unb H. S)ie lageäangaben ber 5Drntfe tuerben nur mitgetl)eilt, falla fie öon ber t)anbfd)riftticf}en Überlieferung abloeidjen. 5Der getuLUjulidje fird)lic^e ©onn^ ober 3eiertag§name lüirb üon un§ beigefügt, tucnn er in Ä mangelt unb and) bie etn)a mitgetl^eilten 33e,5eid)nnngcn in KKS)r il)n nidjt entljatten. äöciter bringt bie Spalte 4 ftetä bie auögered)netcn lageSbaten unb, föenn nötljig unb befannt, bie lagee^citen (^orm. ^Jiadjm.).

©palte 5 enf^ält bie ^^^erüopentei-te nad) Kapitel unb 9lnfangöüer§ ber biblifcf)en 33üd)er, bei ^prcbigten, bie ein freigemiiljlteä biblifdieä X'^cma beljanbeln, l>(nfangg= unb (änbüerö. Söenn nid)t bie 5})erifope bcä lageä be'^anbelt ift, au bem bie ':prebigt gehalten lüurbe, fonbern bie cine§ benad)barten @onn= ober Feiertage, fo ift bie§ üermcrft. i^-üx ^prebigten, bie nidjt ein beftimmteg biblifd)c§ %l)cma beljanbeln, ift ber ©egenftanb, fofern Ä leine genügeube Eingabe bietet, nad) R H ober B(J ober, menn biefe öcrfagen, in ^ürje üon unä angegeben, in letzterem t^aüe in [ ]. ^mmer beigefügt finb bie litet ber ßinaelbrude ber ^^prebigten, fo= fern fie ettuaö mel)r entl)alten a(§ bie ^^Ingabe be§ XageS.

©palte G entl)ätt bie ©teile ber 5prcbigten in unferer ':}lu§gabe nad) S3anb unb Seite. 33ei ben 1523er ^rebigten foinmcn ^b. 11 unb 12 in Setrad)t. S)a in bie Überfid)t and) bie ^^rebigten aufgenommen finb, bie nad)träg(ic^ au§ 1523 loegjuiueifen loaren, fo l)at in Spalte 6 jebeämal and) bie bar auf be^uiglid)e U3emertung iljre Stelle finben muffen.

2Ö0 3U einem Germer! ber ä)er^. ABC lueber in CMdj^'- "oii) S)ruden 2;eyte üorl)anben finb, ift immer ba§ au§gered)netc S)atum in ©p. 3 mitgetl)eilt. 3)ic (^egenftüube fold)er '^srebigteu ergeben fid), luenn nid)t au§ Ä in ©p. 1 fo bod) meift anö BC unter bem 3;ej;te.

äöo ein Söermerl ber ^er<v ÄB[C) fid) auf ^srebigten anbcrer al§ !^utt)er§ bc3iel)t, finb ©p. 3 5 in geiüöl)nlic^er äßeife auggefütlt, ©p. 2 unb 6 burd) ....

äBo in 5öer,]. Ä ein ä>ermerf fel)lt, ben BC l)aben, ift berfelbe in ben lejl

aufgenommen; wo er in y1/»C fel)lt, finb in ©p. 1 gcfeljt, bie übrigen Jrie

fonft ausgefüllt. 3ft bie in ABC fet)lenbe ^^U-ebigt eine nid)t Sutt)erifd)e, fo ift ber Tiame be§ ^rebiger§ nac^ R ober H in bie 4. ©palte über bie 3;ageäbe3eid)nung

^^^^^^- ^anl ^ietfd)

') S?Q§ ift nid)t feiten bev <}an, ha iUorcr unb Siott) bie a3e3ctd)miiui bev ©omitoßc und) DotQn9ef)eubeu obci- folcjenben .^et[igentat3en, eiitfi^icbeit OeDorjugcit, jDä()tenb in ben äJevj. foft burdjlücg bie fircl)lidjeii ©ümitaii^unmcu gcbviuirfjt Uievbeii. ^ciicit fcim c-j eben mef)r nuf f^cft: Icgimci bcv jfatcu bcv ciujelucii ^Jvebigtcn, bie niui) jiilüeilcn in fjcittiger äücife beigefeljt lucrbeu, biefeii ine()v boraiif an, iibevbliiteii ,]ii Inffeii, nii loeldieii laiyn hc-i ihidjeiijal^vs unb luüviibev i^ulljcv nn jebcm geprebigt Ijnbe.

^ptebigten beö 3nf)te§ 1523.

Ü6er[id)t ü6ev btc ^^svcbißten bcö 3a()rc§ 1523.

Luce: 2: die circuincifionis (10) ;

adöro l'acra: dominica

post circumcif: de ador:

lacra: [Vorüber:] eft cx-

5

cusus (11)

mal:

o

Epiphanie (12)

Luc:

2:

dorn:,], pofl Epip:(14)

loh:

2

do: 2: post Epip: nup- tiae in Gana (15)

lu mat:

8

do: 3: de leprofo (18)

mal:

20

do: 7ina de oparijs

(20)

luce

2:

die purificonis(22)

lucc ir.

8

do. fexagef. de femine

(24)

mat:

4:

Inuocauit (26)

rnat

11

die mat: apli (28) ^ie X gefiot (29)

mat

12

volumus ex te fignü

20

videre §. bud^el (31)

^k X geBot (30) (32)

1

^x

(®r)

2

S)r

2=*

R

2»'

R

3

3=^

RS)i- R

3"

RS)r

3«^ 3^

R R

4

R5Dr

1 A^

R

4b

R

1. 3i<i»inir

6. 11.

18.

Dom. p. Scbastiani, quae erat dies Pauli

25. iSanuar

Dom. ante ferias pu-

riiicationis 1. ^ytbx.

2. fjebruar

22.

24. 5horaindieMatthie

24. O^ebruar DieMercuiü p.Mat- thie i. praes. ducis Pomerani i. arce

25. geBruar Die lovis ante Re- miniscere 26. ^tbx. Die Vener. p. Mat- thiae 27. Orebruar

2 5 Sacra: do: post circumcif: de venero: facra: (11) excufa. B eft excusus] 3ft gcbtudt im anbetn Tome. fol. 209»^ C 9 (15)] (15. 16) B 10 Do: III post Epi: Eu:

Matth: 8 Cum defcendilfet de moiite (17'^). Dazu am Rande de leprofo C 14 lue: 18 B

16 Do: inuoca: mat: 4 (27) Dazu am Rande NB, das auf eine links davon beginnende von unten nach oben geschriebene Bemerlcung zu gehen scheint: Euan: /^?7 ep. Vide fol. 28 de Veueföiie Sacram: B

17—4,14 Die Predigten .3« verzeichnet A in folgender Weise:

S)ie X gebot (fol. 29. 30. 32. 33. 34. 37) ü bcr glaube (39. 40. 41) !| Satcr bTtfct (42. 43) II 3lue matia (44. 4.5) H mat: 11 die mat: apH (28) || mat. 12 volumus ex te fignü videre §. buchet (31) || vide fol. 32 *> I| mat. 15 reminifcere (35) || loh: 6 Letare || A prandio admonitio de confefs: [darüber] Sacrame: (45) ||

B folgendermassen:

2c. 2, 21 Scviuoii nii belli 3a()rc'togt)oiibet 23e)djiictbiing de adoratione sacramenti

'»Mtl). 2, Iff.

12, 400

iBcrarbeitet i. b. Sdjrift „S. 5tii= beten bc^ Süfra: ineittö" 11,417

2c. 2, 42 ff. ^ot). 2, Iff.

12, 4()7' " ' '

mni). 8, Iff.

11,9

5Jltt^. 20, Iff.

11,12

2c. 2, 22 ff.

2c. 8, 4 ff.

11,14; 12,420 11, 17

mi\A, Iff.

©. gepr. b. b.ßü. '3efu§h)arb bom ©eift i. b. aöüfte geführt'. anttt).ll,25ff. [1. ©ebot]

11,20

11,28 11,30

^Itt^. 12, 38

11,33; 12,427

[1. 2. @ebot]

11,36

[3. @ebot]

11,38

^rebigten bed ^ai)xf6 1523.

S)ie X gebot (38)

mal: 15 rciuinifcerc (35) S)ie X getjüt (34)

(37)

5 SDer ©laube (39)

(40)

(41)

fSakx önfer (42)

(43) 10 ?hie uiaiia (44. 45)

loh: 6 Letare (45)

A pranclio adinonilio de confefs: Sacraine:

(46)

15 [,

4c

R

4.1

R

40

R

4^

R

48

R

4h

R

4i

R

4k

R

41

R

4'"

R

4u

R

40

R

[5]

2)1-

Sabballio a. Rcnii- niscere 28.5c'6niar

1. mäx^

die lunae p. Rc- rniniscere hora 5

2. gjlävä tertia fer. p. Rem.

3. «märj DieMercur.p.Rcm.

4. gjlära

Die lovis p. Rem.

5. gjtärä Feria 6 p. Rem.

6. mäx^

Die lunae p. Oculi (nam alios dies non adfuit) 9. Wäx^ Die Martis p. Oculi

10. mdx^ Die Mercur p. Oculi

11. gnära

15. Wäx^

15.

[4.-6. (Sebot]

miti). 15, 21 ff. [7. ©cbot]

[8.-10. ©c&ot]

[1. Strttfel]

[2. 3. SIrtitel]

[3. mtifel]

[1. 23itte]

[2.-7. S3itte]

[Über ben ^i^- braud) be§ ?löe ^Baria; ö. Ib- fc^affung ber gjleffe] ^0!). 6,1 ff.

^iac^m. ügl.aud/Haccpro inceptione dice

batinGenesim,quam volebat scquen- ti dominica incipere' 33b. 11, 66, 33

pubica 22. ^Jlär^ ©ermoit mtb eiii= 9ind)m. (nid;t Sätare 9«"S t. b. 1. mä) 15.3){ät3, tüte 3Bb. 12,1""''''^ 435 angenommen; bgl. | SSorbem. ju ^Jlr. 4") 1

11,39

11,41 11,45

11,47 11,48 11,51 11,53 11,55

11,57 11,59

11,62

11,65

12,435ge^örn in 58b. 14, 97 J

mat XI. Math: niat. 11: Veiiite ad rae öes (28) || 10 prcp: Explicatiu 10 precep: p d. AI. L. (30) II die mercur: poft matli: in arce prefeiite duce puminerauie |1 Biic: Euä: de petentibus liguQ de celo. mat: 12 (31) |1 dorn: Kemiuircere mat: 15. (35) |1 explicatio tSimbüli (39) || do: oronis (42) || aue Maria (44) || do: Letare Euä: loh: 6: (45) |1 a prandio de confefs: cen: do: vnctione (47) || Darunter (a prandio) Dazu am Bande: simb: do: oro au§ Ma.

C fulijendermassen:

Die Mattliiae Apcjstub. Eu. Matth: 11 feompt ^et a" intr (SS'') i| Die Mercurii post Mattliiae Eu. Mattli: In praefentia Ducis pumeraniae || ex Matth. 12 Sllciftcr töir tDoItcn gern ein '^üä)in Don bit tjaücn (31) || Explicatiu Decalugi lob 29. 30. 32. 33. 34. 37. 38 || Symbobim Apostolicum ibl. 39. 40. 41 || 3)a§ Söatcr bnfcr fob 42. 43 || S)a§ 3luc a)loria. 3[t Qcbrudtt im 2. Tomo fob 510» (44) H Do. Keniiniscere Eu. Mattli. 15 De muliere Cananeo (35a) li Do. Letare Eu. lohan: 6 De quinque pauibus (45'') |1 A prandio SBcrmannng jur »eid^t önb ©actamcnt (4Gi>) |1

Da somit in keinem der Verzeichnisse die zeitliche Folge der einzelnen Fredii/ten (jenau bewahrt und ihre Ta<je meist nicht angegeben sind, so geben wir Nr. 3*=— 4" (in S]^, 1) zvar nach A, aber in der Reihen fo Ige der liörcrschen Nachschri/'t und (in Sj). 4) mit deren Tagesangaben.

loh: 8 ludica (47)

Luc: j: Anütiationis (41)

5Ptebtgten be§ 3a!)reö 1523.

22.mäx^ iSo"^. 8, 46ff.

(6)1 R

(7)

Mal: 21 die palmarü phil: 2: 8 epla (50) !

5 de l'acra: de cena dnj 9

(52)

Hislo. pafsio: (53) ssio die parafceues ante ' . Sc post prandium (55) j . die sabbati (57) ! .

die pafce ante (59)' . & post prandium (61) ; 9'

Lune in ferijs de Sacra- 1 10 meto & confefs: (64)

ij Lu: 24 A prandio Luc: 24 de 10=^ 2 difci: (66) Kemb: Martis ante : 11

&postprandi: Luc: 24 11^

(69)

io loh: 20 Qualimö geniti (70) j 12 loh: 10 milericord: dnj (72) lo

loh: 16 lubilate (74)

13=

R

RS)i-

(R)

RTr

R

RS)r

R

RS)r

R2)r

R

25.

29.

®rünbDmieT§= tag 2. ^Ipril

2c. 1, 26 ff.

^tt^. 21, Iff. IL W^. 2, 5 ff. [Über b. rechten ßmpfang be§ ©afranicntö iti ber Äarlüocfie] ©.y.b.Gmpfa^ung u. Zubereitung b. t^odjto. gi^onleid): nam§ 3tefu = (©.) m. b. 5tuct)t unb ^iu^barfeit b. "^eiligen ©aframenta

2. 5Ipi-il

3.

6.

^Jlac^m.

3flac§m.

Vesperi

7.

(in ^embcrg)

7. ?(pri[ giadjnt.

(in ßembcrg?)

Dom. prima p.

Paschal2.2tpril

19. 5Ipri(

26.

S)te 2;f)einen biefctinRfe^ten= ' bcn ^ßrebigten l ergeben fid) auö ^ ben Söerj. £ C

gjlc. 16, Iff. nurOdjtuB b.^^re^ bigt erholten Sc. 24, 13 ff. ©. unb if)auptftüdf unf. öitauben betr. 2c.24,13ff.gfortf.

ßc. 24, 36 ff.

(Sc. 24, 36 ff.) [^ou b. tüal^ren guten 3Berfen] ^0% 20, 19 ff.

So^. 10, 12 ff. ©. ü. b. gnt.öirten W. 16, 16ff.

11,67 [Dir. 6 in 33b. 12, 453 gcl)ört nad} 1522]

11, 71 [Dir. 7 in «b. 12,457 gel;ört mä) 1522] 11,73; 12,462

12, 472 (ergänzt burd) 11,77)

11,80

11, 82; 12, 494

11,85

11,87; 12,506 11, 92

11,94; 12,517 11,98; 12,524 11, 102

1 (47)] (47. 48) B 2 (41)] (49) B (49^) C 3/4 die palmarü breuiff: expl: euä.

Ep. tractata phil: 2 (50) B Die palmaruiu. Eu. Matthei: ßurj »Bertauffen. Deinde de Epistol. phil. 2. Is afFectus sit in uobis (50») C 5/6 Ceue dumiui: de facra (52) B Die coenae dni Mane 35om ©acrament Dnb Seiest (52») C 7 a prandio Historia pafsio: ab iiiitio (54)

Dazu am Bande: pafsiois expli: B A praudio hora 5 Hiftoria pafsionis (53 1») C 8 10

parasceues paffio ppone: ut donö & exern (55) Vesperi historia pafsionis coiitiimata (57) B Die parasceues. praefatio in passioneni (55»). Vesperi hora 5 De scandalo Apoilolorum (57») C 10 tfabbato Nego petri. peni: lüde (59) A prandio Bar: vxor pilat: Ecce ho: (61) B 21m Dfter= abcnb. Mane Negatio l'etri (59») Vesperi hora 5 Perrexit in passione expiicanda (61») C 11/12 DIE pafce de vfu & fructu refur: 1 cor. 5 (62) Dazu am Rande: de hab;!" [}]. \\ A prandio Historia refur: (63) B Die pafchae Epift. 1 Cor. 5 Expurgate uetus (G2»). A prandio Historiam Marci 16. Cum praeterifset (63») C 15/16 a prand: Nonne oportuit Chm pati (66) B 17 19 Martis in ferijs Vcri difcip: Euä: (67) || a prandio (69) Dazii. a. Rande in Kemb: B Martis in feriis 311 ßemberg bis conciouatus ex Euang. Luc 24 Ecce duo ex illis C 20 (70)] (7i)i>

^rebigten beö 3a^te§ 1523.

loh: 16 Caiitate .^. budjfl ju pom: (76)

loh: 15. 16: cxaiidi (77) act: 2: d i e p e n l e c o l't e s

loh: 14 (79) Ioh:3:lim(jinferijs|)cntecor:(81) lol): 20 inartis (83) loh: 3: Triiiilatis do: (85)

die corpis chri f. IcpcHu (86)

Luc: 16 do:j pofl Irinitalt (87)

Liic(!: 14 do: 2 de cena magna

(89)

Luc: 15 do: 3 de oue pdila(90)

Luc: 1 die loh: haplifl:

(92)

amfd: do 4 kic. 6 Estote niif: (93)

-u Luc: 1 die vi fita:

mari§

(94)

Luc: 5

rnat: 5:

dorn. 5 de caplu pi- fciuni (96)

doni. 6 nili ucrit (98)

abunda-

14

RS)r

15

3)v

15.

16

R

RS)i-

16'' 16«^

(18)

R R R

(17)

R

19

RS)r

(20)

R

21

RK

22

RH

R R

RHS)r

23

24

RH

25

RHS)r

3. gjlai

.ipiinmclfQljit 14. ^Bai

17. 24.

25. 26. 31.

4. Sunt

3o^. 16, 5 ff.

mc. 16, Uff. S. n. b. Gl). aJJnrci nm letzten 'la bic elf uilu. ^oX). 15, 26 ff. 5(pg. 2, 1 ff. luib Sot). 14, 23ff. M. 3, 16ff. 3oT). 10, 1 ff. M. 3, Iff.

Sot). 6, 55ff.

Sc. 16, 19 ff.

I 6. n. b. et). Öiitc

a. 16. S3on bem tierbaimntcn rcid}cit Mann u. b. feiigen avinen ^ajaro

Dom. ante Viti ßc. 14, 16 ff. 14. Suni

R: Dom. p. Viti gc. 15, Iff. H:D.2p.8Corp Chi 21. Sunt 24. 3imi

28.

Am h stör ff. In diePetrietPauh

29. Sunt 2. 3uü

R: Dom.p.Petri et Pauli K: Dom. p.Visitat.5.3uIi Dom. ante Mai- garethae 12. ^uü

Sc. 1, Iff. (togt. 12,603,2-4) Sc. 6, 36 ff. «nitt^. 16, 13 ff.

Sc. 1, 39ff. ©. a. b. (St>. Sitce a. l.^np. '^Tfario ftunb auf ufio. Sc. 5, 1 ff.

mtü). 5, 20 ff. ©. ,\iutl)cr-i biiic^_ i{)n aU'jgaiigcn auf b. LH). ^JJJattl). a. 5. '^■i fei beiiii' iiflD.

11,104; 12,540 12, 552

11, 108 11,111; 12,566

11, 114 11, 118

11,22 [51r.l8in ibb. 12, 585 get}brt iiad) 1522] 11,125 [m-.17 in 23b. 12, 578 getjött nad) 1522] 11,127; 12,592

11,131 [5tr.20in 53b. 12,597 geljbrt nad) 1522] 11,134; 12,601

11.137:12,603

11,140; 12,606

11,144; 12,617

1,147:12,620

1/2 Cantate In arce duce pom: prete (75) Dazu am Bande: in arce B Du. Cantate In aice praefente duce Pomeraniae, qui redierat Eu. loli. 16 Nunc vado ad (75) ü 5/6 die

PentecoHes Historia act: 2 (darüber loh: 16) (79) B Die pentecoftes Acto. 2 Cum complcrentur. Eu. loh. 14 -Si quis diligit me (79) C 8 loh. 20] lob. x. B loli. 10 C 10/11 f. lepeliü A nicht ganz sicher, allenfalls auch f. l'epultü zti lesen möglicli. Im ersten Falle müsste es (jleich feriam sepelivit, im letzten fjleich fuit sepultuni rjenommen tcerden. die corporis Christi f] fepel: (86) B In festo corporis Christi %a et bicfem S^ft bic Ic^t gefccn f)at loh. 6 Caro niea vere C 12 B füf/t hinzu: de diuite Kpul: i:?/14 do: 2: lue: 14: (88) B Do. 2 poft

Trinit. Eu. Luc. 14 De coena magna (88''. 89») C 16/17 Die lohafiis Baptiftae Eu Luc. 1

Elizabetae (91'') C 18 fehlt AC, oben aus B eimjefnijt 25 (98)] (97. 98«) C

5Prebigtcn be^ 3a^rc§ 1523.

r

[26J

S)r

7. ©tg. n. %xix\.

mc. 8, 1 ff.

12, 629 gi'fjÖTtl nari) ir.22 J

L

19. Suli

Sevmon üuii bcn

fiebcit iJ?rotcii

ainl\i: do: 7 Mar 8 amCd. (99)1

R

Dom. ante Mar.

mc. 8, Iff.

Magd. 19. 3ult

mat: 20 lacob: apti (99) |

27

RH

25. Siili

mm. 20, 20 ff.

11,150; 12,639

Mal: 7

do. 8 de pfeudo: (101)

28

RH

Dom. p. lacobi 26. Suti

mtii). 7, 15 ff.

11,153; 12,641

5 Luc: IG

do: 9 dn mämone

(103)

29

RHSv

Dom. p.Vincula Petri 2. Sluguft

ßc. 16, 9 ff.

11,157; 12,645

do: 10 lue. XIX (104)

.

R

[5prebi9er iiicljt ge= itaimt] Dom. ante

Sc. 19, 41 ff.

Laurent! iLuthe-

rus non adfuit

9. ^lUQllft

Luc: 10

(Luc) Affüptionis Marie (104)

30

RH

15.

Sc. 10, 38 ff.

11,159; 12,651

lu Luc: 18

do. XI de pharif: & pub: (106)

31

RH

Dom.p.Assumpt- 16. Sluguft

Sc. 18, 9 ff.

11,162; 12,654

mar: 7

dorn. 12 de surdo ic muto (107)

32

RH

Dom. ante Bar- thol. 23. Slugiift

mc. 7, 31 ff.

11,165; 12,656

Luc: 10 dorn: 13: desamaritano

33

RH

R: Dom. ante

Sc. 10, 23 ff.

11,168; 12,659

'''

(109)

Egidii H: Dom. p.Barth 30.?tug.

Luc: 17

dorn: 14 do x leprof:

(110)

34

RH

R: Dom. ante

Nativ. Mar. H:

Dom. p. Egidii

6. ©eptember

Sc. 17, llff.

11,173; 12,662

mat: 6.

dom: 15 nemo pt 2 dnis (112)

35

RH

R: Dom. p. Nativ. Mar. H: Dom. i. Vigilia Crucis 13. ©eptcmfier

mtü). 6, 24 ff.

11,177; 12,665

20 Luc: 7.

dorn: IG de filio Vidue

(128)

35a

R

DieMattheiApo- stoli21.©ept6r. 23gl. 23orbem. 311 Tix. 35a unb oben ©. XLVIII.

Sc.7,llff. (gt).b. l().©tg^3. n. Srin.)

11,180

Luc: 14

dom: 17 de hydropico

(129)

35»^

R

Dom.ante Micha- elis 27. ©eptbr.

Sc. 14, Iff.

11, 184

Luc: 22

do. 18 de magno mä-

35<=

R

Dom. Francisci

mm. 22, 34ff.

11, 187

20

dato (131)

4. Cftober

mat: 9.

do: 19 de paralytico

(134)

35'^

1 R

Dom. p. Dionisii 11. Cftofeei-

mm. 9, Iff.

11,191

mat: 22

do:20denuptijs(135)

36

1 RH

1

Dom. p. Galli 18. Dftober

mm- 22, Iff.

11,193; 12,668

2 fehlt AC, oben aus B elngefüyt 3 (99)] (100) B zu 3 am Rande NB B

7 fehlt AC, oben aus B eingefügt 9 004)] (105) B 14 de samaritano fehlt B

IG Luc: 17] 17 B zu 16 am Bande NB defauiae B 19 (112) c aus (122) A

20 7. fehlt C 24 do: 18 tf eft mäd: (131) B Luc. 22] Mattli. 22 C 27 de iinptijs]

de cena magna B (135)] (135. 138) C

^tebtgtfn bei ^aifcti 1523.

loh: 4

do:21deregulo(137y 36» (139)

^fyxt lernt xa%th ^o^. 4, 40 ff. anqabe) H : Dom.

11, 198

p. Vndecim millia virg. Luther ... ob debilitatem visus non pos- =um rapere quicquam 25. Cftbr.

Hxr H: Dom. omn. ^tt§. 18, 23ff. 12.670

Sanctor. S)r:

Senn.a.23.Stg.

nac^ ^fingfien

1. ^Dember

mat: 22 do. 23 de cenfu (114) 38 j RK R: Dom. ante muff. 22, lofr. 11,200; 12,689

, Martini H: Dom. i

I p. Leonhardi j

8. 9loDember '

[alia contio (115)

Mat: 9 do: 24 de puell, refuf-

cita: (IIS;/ Luc: 21 do: 2 adue: de fignis

euägclifc^e mcffs 10 voit fic anjurid^

ten ai9j mat: 11 do. 3: adue: difcip:

loh: (1201 loh: 1. do. 4 tefli: lohan: de 15 chrift: (121;

38*

38»»

38^

24. conti OD es anni M. d: XX IUI. 24.

Luc: 2: die natali dni (fol: 38* 122j die Steph: con-i(39; tio angeli (124^

loh. 1 die lohan: in prin- (40) cipio erat vm (126)

( 40

Shr

Dom. p. Martini 5Jitt^. 9, 18ff. 15. 9loücm6er 6. 2 e jem ber 2c . 21, 2 ö ff .

gehört tco^l nac^ 1522 :i>gl. oben e. XLIII in ber S*^ idjtfibungb.^nb^ f chrift bf»'-. o". 17*] 11, 203

11,207

13. 20.

25. Sejember 26.

Ü}itt|. 11, 2ff. 11,210 ^oi). 1, 19ff. 11, 214

27.

27.

C'c. 2, Iff. ec 2, 10 fr. (gortfe^ung/

3o§.l,lff. ((hl. bet ^Tomnefle be? 2JJei^na(^tltQgf5j £c. 2, 33 ff.

11,217

11,220 [9ir.39 in *b.l2,092 ge^rt mdf 1522) 11, 224

12, 698) [Über bte g^gf, ob biffe !ßrfbigt nod^ 152:5 obtx 1522 ge^rt.Dgl. 11,224 Sotbem }u3h.(40j

ad eoang. mat: 22 de cena mag: (l-37j jB

Eaä^ qaod legis do: 2-3 de ceufa dando (I14j Dazu a. Bande: \b £ Alia

unb bef. iladfii. ju 11, 220. 224.] r '^tiii>us lioc figiium ^t^ anuolalum est ptinet

4 (114] il-id) BC 5 Alia c/.ntio de eodem

de eod.

Eoang. (114*;

6 de pnelL refufcitata] de filia NajTi B (118) fehlt B] (115»>) C

8 11 do: 2 adue: Lac: 21. (118) .B Dom. II Adueutns Ea. Luc 21 Erant figna (llS»y

euongeKjd^ 3Refie, toie fit onjurid&ten fll9*) C 12/13 difcip: loh. fehli B ^14/15 tefti:

lohaii: de cbrift: />/«// B 16 17 Catalogns oontionü viri dei Luth. aiin XXllIl. 24 Dazu

am Band/i re^ie lias coutiones aiinj 24 in j tomo cötiom 23 in fine 619 tomi ut unmems in- dicat B Aunus Chri.<?ti M. D. xxiiii. C 18 (fol 122) feUi B 19 Siepbaui ^tLoman

Eoäg: enar (124) Darüber de fracta nati: B 21,22 in b'a vm fehlt B

^nc()fd)vifteu 9iörcr«?. (ßrgänyntfleii yi 2j^b. XTI.)

2 a.

^rcbigt am 3. Sonntag nat^ ©^i^fjaniä.

(25. Sanitär.) 5Diefe ^:prebi9t i[t in ^KörerS Tiadfifdjnft (Cod. len. Bos. o. 17^, 5BI. 17'' fai§ 19-') er()a(ten. Sn ftarfev Bearbeitung fanb fie t^eittueife ?UifnaT)nie in bie i?irc^enpüftille, ino fte bcn eijten %t)dl ber ^4>rebi9t auf ben bvitteu ©onutag uad) C*pipf;aniä Inlbet: Seip^ig XIII B. 355-358, SBald) XI ©p. G54-G81, grlaugen, Seutfd^e Sd^rifteu 1. 3lufl. XI ©. 50-57, 2. 3UtfI. XI ©. 52-60.

1| Dominica post Sebastiani quae erat dies Pauli

Euangelium mat. 8. Watto.s.iff.

Hoc euangelium facile est. Fides et charitas in eo sunt, primum in leproso, qui venit ad Christum, ut mundetur. Hie vides conditionem

5 fidei et Euangelii. Habuit ein tioftlid^c juöerfid^t ad Christum jc. cre- didit tam pium et potentem esse, ut sibi possit auxilium praestare. 2)ie guöerfid^t, quam in corde habuit, non ex se habuit, verum Euangelium prius cor eins illustravit, et audivit lesum pium hominem esse et omnibus ex- positum, alioqui impossibile fuisset, ut huiusmodi erga eum habuisset 311=

lu t)Crftd§t. Vides itaque in omnibus Euangeliis fidem et charitatem. Ratio non potest haue fidem ex se habere, sed praedicatio Euangelii eam in nobis efBcit 2C. Christus operatur, et opera, quae facit, ipsum faciunt celebrem, neque in mea potestate est talem erga eum habere fidem et fiduciam. Quan- quam plures ludaei fuerunt auditores eins sermonum, tamen nihilo meliores

ir. facti sunt. Fides non potest secum ferre humana merita, verum aliquid maius est quam omnia opera. Vide, qua re demeritus sit ille leprosus ?c. prohibitum erat in lege, ne leprosi in publicum prodirent. Fides non opus habet operibus, quae illam celebrem fiaciant. Item et ille leprosus nulluni habet opus, quod anjü^et, non dicit 'velis iuspicere meam petitionem' vel

20 huiusmodi aliquid ic. Quid autem dicit? subticet omnia merita sua, se longa via secutum esse Christum, verum gloriatur suam malitiam et Christi bonitatem. *In me nihil est, quod te movere possit, verum tua pietas sponte faciet' 2C. Cor hominis ita stare debet erga deum: proponenda eins inmiensa misericordia 2C. et uostra miseria. Qui vero proponit opera sua, ieiunii et

25 rerum aliarum, is miseriam suam non inspicit et misericordiam dei ab oculis movet. Is dicit *tu quidem pius es, non tamen indigeo, verum volo, ut solvas me, satisfacias mihi pro meis bonis operibus\ lob. 31. c. *Si oscu- 4->iob 31, jt latus sum manum" ic. quod est maximum peccatum et negat deum ic. Quo- modo hoc? quando mea opera iacto, non opus liabeo auxilio dei, manus mea

zu 15 fides non |)atifnr sccnni (ipcra r 19 ii/i/'i- an,]if)et s/'-A/ fuvljicü

Sutfietö Sßevfe. XI. 1'^

10 ^^rebifltcn bc§ 3a^rc§ 1523.

3e|. 2, 8 clebet esse niea fiducia. Esa. 3. 'Adoraveruut opus maniium'. Qnoniodo

adorant? cultuni hunc facinnt, qui soll deo debetur, suis operibus. Haec

fiducia soll deo zc. 'tanidiu celebs vixi, religiosus fui\ Fides vero vult

*Pi. 2, 12 osoulari filium ps. 2. uff bQ§ er nit erzürnet unb iim!!^umbt auff bem tücfl.

Christo adherete, tüo nit, fo tüXXt er gelüiflirf) turnen, quando osculor manus r> Christi, quando fidutia niea in eum teudit.

Exenipluni cliaritatis vides in Christo. Fides accipit, charitas operaiur; fides facit, ut alienum opus usurpet, et Christus frctubbt opus facit, quia sibi nou prodest, sed leproso. Charitas est velle alteri bonum, nou darn- nuni. Hoc dixeruut Sophistae caritatera. Verum quidem esset, sed charitas lo videt, quid alii opus sit, non nobis. Charitas Christi, quam in leproso exhibet, ea uon opus habet, et ita per hoc opus fit servus leprosi. Ita charitas efficit, ut aliorum servi fiamus, quod si aliter fit, charitas non est. Fides fiicit dominum, charitas servum, quia per fidem filius dei efficior ic. *?). 82, eldeo scriptura nos deos vocat Ps. 8. 'Dixi "vos dii estis".' Uude hoc? ex i'» fide, nit ba§ mir nngeporn fei, verum datur mihi per fidem. Charitas fiicit servos, non gloriamur nos dei naturae participes esse, verum curae nobis est proximi inopia, bay tft menf(^ tücrbcn. Ita Christus fecit, quamquam non opus fuisset, ut unicum fecisset opus, tamen oravit, sanavit, ieiunavit k.

i^i)i(. 2, s Ita nobiscum est ut Phil. 2. 'Hoc sentite' ?c. 'servus', mit ollem bem , ha^ 20 er öermag, adiuvat nos. Ita facite vos. Si fidem habetis, efficiemini servi

5oi). 10, 9 hominum loh. x. 'Ingredietur et egredietur' 2C. 'Ingredietur" : accipit enim a deo per fidem, et 'egredietur", quia fide acquisita non potest se non effuudere charitas in proximum et eum adiuvare omnibus, quibus potest 2C. 'Vide, ut taceas, ostende te sacerdoti' jc. quod prohibet illi, ne dicat hoc 25 quod adiuvit 2C. Nobis in exemplum hoc opus fecit, ut ne velit eciam gloriationem habere, servit illi, ut eciam neque glorietur de eo. Ita sim- plicem oculum habet charitas, ut nullam quaerat gloriam, imo uon cessat eciam inimicis bene facere. Vereor omnes religiosos ob id fieri religiosos, ut laudentur a plebe et populo. Charitas ita libera esse debet, ut eciam :!o fd^anb ha öon ^at. Ita opus christianum debet semper cavere, ne quaerat Suc. 5, 14 f. gloriam, quamquam sequatur gloria, quia Lucas dicit, quanto magis vetabat,

SRöm. 2, 7ne diceretur, tanto ?c. ßo. 2. 'gloria facieuti bonum, quaereutibus vitam eternam'. In ea via sunt, bo folgen mu§ 2C. 'Exhibe te sacerdoti' tft beuttet lüorben ad confessionem , sed non quadrat.^ Soli leprosi debeut accedero 35 sacerdotem, cur nou alii morbosi? charitas, quam facit, debet siinpliciter fieri et sine damno alterius. Sic Christus noluit sacerdotibus aufferre offertorium, <|uia in lege cautum est, ut viderentur illi, an mundi cssent, quamquam Christus potuisset aliter agere, quia alio quodam modo mundatus fuit ille ?c. ut sinat mauere gehjin^ unb frei^ett öeleiben sacerdotibus. Verum permagis 40

11 alio

>) Vgl Umere Ausgabe 8, 336 IT.

5ta(]^i(^nften 9iöter§. ((Stgän.^ungett ,^u 33b. XII.) W

factum est propter spiritualem intellectum, Lepra significat bona opera ludaeornm, verum paralyticus uou potuit ambulare neque quicquam operis facere, quia gentes neque fidem neque opera habuerunt. ludaei vero habue- runt speciosa opera, quia ludaei credebant se f'acere legem, si opera fecissent

5 legis. Lepra hypocrisis est bononmi operum sine fide. Omnes monachi sunt leprosi. In iis vere nihil aliud est quam fucus, quia sine fide. Ita ludaicus populus fuit. Lepra gravis morbus, quae raro sanatur. Ita iusticiarii raris- sime. Ubi Euangelium praedicatur, cognoscitur niliil posse fieri nostris viribus, statim confugitur ad dei clemeutiam ic. Gentiles non fueruut adeo

10 probi, ut potuissent leprosi appellari. Hi quoque veniunt ad Christum et implorant auxilium eins et hi citius quam ludaei gratiae participes fiuut, quia monachi non facile credunt sua opera mala esse. Verum gentes facile credunt sua opera i)essima esse. Iccirco bene dixit Christus 'non reperi tantam' ic. Vides ambos appropinquare ad Christum. *Nou inveni tautam

15 fidem' 2C. Quid hoc est quod dicit tantam fidem in Israel non posse re- periri, cum Maria et Apostoli sine fide magna non fueruut? Sed quid respondeamus? in rebus sacris non licet nobis esse curiosos, ut omnia per- scrutemur, ut omnia ad unguera sciamus, quamquam Sophistae putarint de- decus ad omnia verba scripturae non respondeudum, quo factum est, ut

2u somnia sua pro germano sensu 2C. Sed nos respondemus simpliciter intel- ligenda Christi verba: eo tempore non fuisse maiorem fidem iu Israel, quam is habuit centurio, quia heserunt sepius Apostoli, ut est legere ubique iu Euangelio, ut in uavi dormieute Clu'isto 2C. Sed quid de Maria dicamus?söiattö.8,24f In superioribus dominicis ^ audivimus bis errasse Mariam: semel, quando

2.5 filium requisivit inter cognatos et notos, 2. quando Christus permisit eam impingere in nuptiis in Cana Galilaeae celebratis, et ter fere impegit. In- telligendus itaque hie locus simpliciter: illo tempore centurionem plus fidei habuisse quam apostolos et genitricem Christi. Mirabilis deus. In passione omues apostoli cesserunt, solus latro constans permansit in confessione fidei.

30 Cur hoc facit Christus? Novit magnae authoritatis fore apostolos apud mortales, ideo permisit, ut errarent et fugam sibi consulerent in passione eins, ut non gloriaretur sanctus aliquis de sua sanctitate. Imo solatium nobis ingens ex hac re est etiam infimos sanctos plus habere aliquando gratiae quam supremos. Item Christus plus rerum sacrarum commuuicavit mulieri

35 Cananaeae apud lohannem 4 quam omnibus apostolis, quae tamen muliersof). ■», 7ff. meretrix erat, ut illic cernere est. Item apparuit post resiurectionem Mariae Magdalenae, non matri piae, non apostolis 2C. Et ergo dicit Christus 'multi ab Oriente' ic. *praecedent vos in regno' ac.

14 zwischen Christum, und 'Non inveni ist eine Viertelseite leer. *) Am 1. und 2. Sonntag nach EpipMnias. Vgl. Unsere Ausgabe 12, 418, 18 ff. (wo die allein erhaltene Predigt vom 1. Sonnt, n. Ei), mitgctheilt ist).

12 5prebigten be^ 3af)re§ 1523.

2b. ^rebigt am ©ountag (Sc^jtimgcfimä.

(1. 5cbruat.) 2)iefe 5prebigt ift imö in JKörevö ^Jlacfifdjiift (Bos. o. 17-\ 331.20*— 21^) er= I)alten. 2?efDnberö ber Cfiugang (^eigt 3}ertt)anbtfcf)aft mit bem Sernioii in ber ^irc^enpoftiüe ^'eip^ig Xlli ©.387-389, äBoldj XI ©p. 696-705, Erlangen, S)eutfct)e ©djriften 1. 2lufl. 33b. XI ©. 80-86, 2. 3üifl. 33b. XI ©. 84-90.

2] Dominica ante ferias purificationi.s.

ajinttf) ;;o,iff. Patres exposuerunt hoc Euangeliuni: oj)erarii <jui eondiicti sunt 1.3.

7 iioris, tleberent esse praedicatores, (juos Jeus ab initio niiserat ad prae- dicanduni, 1. ad Adam, 3. ad Noe, 6. Abraham, Mosen, Christum, et gt vita eterna, quae omnibus similis est, quanquam in futuro aliter ic. lUos non s laudo, non vitupero. Verum quod hi murmurant, in regno celesti non est jc. Ego in simplici sensu raanebo 2C. Parabola haec ita dicta est a domino, ut non opus sit, ut trahatur ad spiritualera sensura, sed summa summarum: quic(piid fecerit cum populis dominus, rectum est, verum apparet in oculis

2uc. 16, 5ff. liominum non rectum, sed contra iusticiam. Ita quoque in Euangelio de lu dispensatore audistis, quem dominus laudavit jc. Nemo sequi debet illum dispensatorem in eo quod domino surripuerit 2C. sed prudentiam eins. Ita

mm. b, iH illo tempore Paulus dixit Adam et Christum similes esse Ro. 5., cum tamen alia ratio sit huius similitudinis : sicut ab Adam peccatum venit, ita a Christo iusticia: qui peccat et moritur, ab Adam habet, quia si peccatum non haberet, is non opus esset ic. Ita a Christo iusticia. Meretrix utitur auro ad luxuriam, tamen exemplum posset esse bonae animae, ut subveniat proximo ?c. Ergo non intelligendum, quod aliqui sint, qui murmurabunt in iudicio et egroferent sibi praelatos alios, sed illa parabola vult deus auffgeljaBcn I)Qben aUc t)Cl*= mcffcnljcit, ut nemo putet se aliquid assequi suis operibus 3C. ut hie scrip- 20 tum est 'quod rectum est, dabo tibi et iniuriam tibi non facio' jc. quod stet nude in manu dei et nemo öcnucffen fct, quod sua iusticia deo acceptus sit. Omnes vocati sunt: quidam prinio vocantur maue, hoc est diu vivunt in bona vita, aliqui pauciores annos, aliqui vix lioram. Primi quidem audiuut Euangelium, sed hi sunt bie öcrmcffcn, qui putant se plura laborasse, ideo 25 et maiorera mercedem accipere volunt, ut ludaei fuerunt suo tempore 2C. et nostro tempore religiosi. Quid in causa fuerit, quod ludaei sint abiecti? eorum caecitas jc, Sed t)ei"me|'fcnr)cit est miserabilior ut horum, qui fere spiritum sanctnm habent et Euangelium, qui creduutur esse optimi. Quam sanctus sit homo, semper ob oculos est iste locus 'multi sunt vocati", et 30

4 G.] 3. iiher g-^ steht den-Ar'ms S sit] est zu 16 111a meretrix auro jc. quaiito

plus tibi euitendum ut sublevos pauperes jc. r zu 23 xi die v r über diu vivuut steht

20 amios vel plus.

5iad)jri)riften JKörer-J. lörgäitäungen ^u 5i?b. XII.) 13

'primi sunt novissirai', et facit, ne te extollas super minimum. Exerapla multa sunt: Cain et Abel, Cain multo honestior fuit quam Abel, et Adam et Eva credebant Cain esse meliorem. Vide, quid deus facit? Esau et lacob, im tüarb .^ugccignet a patre bie fc^nur ber geuerationis. Interim deus

■-> dicit 'Esau odio habui' K. In novo testamento ludas erat praecipuus, eratsmni. i, 3 aliis superior, ce man fic' umbfic^t, ift er ultimus. Petrus est supremus, Paulus erat persecutor, Demas multum iuverat Paulum tempore longo 2C. Ita qui aliquid magni est, videat K. iam ita est, cras aliter; tamdiu fides est, quamdiu homo non desperet se deum propicium habere, quia solum hi

10 habent Christum, sed tameu quanquam in vera fide stamus, tamen absque timore esse non possumus, quia non scimus, an fides sit permansura, quia fieri potest, ut in peccata cadat. Eciamsi in peccatum non ceciderit, tamen fieri potest, quod eadem fiducia in eum non est ?c. Vide vult ergo, ut ne maximum quidem peccatorem non despiciamus 2C. lUud proh dolor non

li habemus, sed quemque sanctiorem putamus, ut magis apparet. *Ego dixi in^i. so, Tff. abundantia mea: non movebor 2C. Tu dedisti mihi raeo mouti ex beneficio. Avertisti faciem tuam et factus sum conturbatus' sanguinem et corruptionem ic. Ita est cum quolibet, quod timorem habere debeat et tameu unbei'jagt fein, speret fiducialiter in deum, sibi propicium esse, non tamen opus suum esse

2u putet: Nomine, confirraa haue fiduciam in me\ Quando in haue öeiftant venis, tunc cogitas *iam primus dei ultimus est, eciam lixa vel meretrix, in uno raomento fieri potest, ut tu sis postremus'. Hoc est opus dei, si id fecerit, non iniuste facit, quia bonum eins est. Ergo Euangelium hoc est, quod maxime terret, ne alius se alio meliorem putet. Hoc deus vult de hoc

25 Euangelio, ut illud teneatur 'Novissimi erunt primi', ut quisque se pro ultimo credat. Si eciam supremus sim, tamen mihi cogitandum pessimam meretricem similem esse, econtra Eccle. *Amor et odium est absconditum." Sunt iusti^rcb.sni.o.e et eorura opera sunt in manu dei, tamen nescimus, an in odio jc. sicut illud Euangelium dicit. Quidam gradiuntur sine reprehensione , tamen non

30 potest dici 'hie est deo acceptus', quare hoc? ut huiusmodi loci nos humi- liant et tenearaur in fide et timore, ut nemo sese exaltet propter statum, et econtra. Est locus ein Üplil^er. 'Novissimi' in eo quod sie dicit, humiliat te ZC. si non dictum esset, maneres in tua superbia et nunquam venires in tui Cognitionen!, tandem confiteri cogimur solius dei opus esse, non nostrum

35 salutem nostram. Esaias dicit, quod super 'tremeutem\ 'Novissimi' 1. locus Sei. g«, 2 est terribilis, 2"^ est cousolatorius : quanquam diabolus in te regnet, tamen deus te non dereliquit. Isti loci serviunt ad humiliatiouem nostri et exalta- tionem in deum. In superiori concione c. 19. facit mentionem de iis qui a(ntto. 19, 29

zu 2 Cain Habe! r zu 15/16 über in abundantia -bte/;« ps. 29. zu 16 Viele

an non cognorit illud propbeta r zu 27 Ecclesiastes 9. r 35 Esa. 66. r

1) == fi(^ Vgl. Unsere Ausg. 14, 42, 7 u. oft.

14 ^pi-i^bigten beg 3af)teg 1523.

patrem derelinquunt. Multi quidem facient et credent propter hoc se mereri, sed fallentur. Haec gerinana seutentia est, quanqnam de praedicatoribus Abraham a". non repreheudara. Et ego fui in ea senteutia, quud denarius fuerit Eiiangeliuiii. Est dives Euangeliiuii et diflficile quoque 2C. quid horae 2C. signiticet, iilud otiosis spiritibus coucedo. s

3.

^rebigt am Xa^c 95?anä Oicinigmtg.

(2. g^ebvuar.) S)teje ^rebigt, Ijier mä) 9iömö ^Uad)fd)iitt (Bos. o. 17^, 331. 22^ bi§ 28«) mit= get^eiÜ, ift bereite in unfevcr Sdiegabc 33b. XII ©. 420 biö 426 iiadj Cfiii,H'lbruitcn, bencu offenbar Üiörcvö yiadjfdjrift ^u ©niiibc getegeu t)at, ,^uni 'Jtbbrud gelangt.

«uc. 2, 22ff.3] In feriis purificatiouis Euangelium Lu. 2.

Eiiatigeliiuii iutelligi potest ex superiori sermone de Simeone. 1. indi- catur humilitas Mariae et Christi, qiiod subiiiugunt se legi, cui non tene-

3. DJioj. ij, 4 bantnr, ((uia in lege praecepit Moses, quaudo mulier peperit filium, 40 dies

immunda fuit, si filiam, 80. Hiuc sex nostrae septimanae. Lex dicit de lo pueris natis de viro, Christus non de virili semine natus, ergo non fuit huic legi obnoxius. Ergo Spiritus per Mosen hoc canit 2C. Ita omnia opera debent fieri Christianorum , ut propter nos non fiant. Mater non erat ob- noxia legi coram deo, ideo hoc opus non secundum legem fit, sed sponte, deo in houorem et proximo ad utilitatem. Haec opera sunt charitatis. Sic i5 studeat quisque vivere, ita dirigat opera sua, ut sibi non inserviant opera

2.TO0J. i3,i5sua, sed proximis. 2. lex betrifft ftdj^ am tjOC^ftcn. 'Omne masculinura.' Id non tantum dictum fuit de homine, sed omnibus animalibus. Hoc praecepit deus ideo, quod in Egipto percussit omne primogeuitum, ut in Exodo jc.

«fli 4. wof. si masculus erat, offerebatur sie, ut redimeretur v gf ^ adducebatur in tem- 20

18, IG O^ '

plum coram sacerdote. Sicut datur ad templum aurura vel argentum, sie filii deo consecrabantur. Si aliquod animal erat, permanebat ipsi sacerdoti. Huic legi obnoxia est, quia non fuit nativitas, quae ita propria fuisset dei ut illa, quamquam textus excusari posset, quod sine ruptione matris natus sit. Set ntC^t mad)t bran. Per haue legem significatur aliquod, quod iam -!5 desiit per ipsum. Factum est ob id, quod veram nativitatem cum hoc matjnet. Sunt enim 2 nativitates ^ : prima, quam ex Adam habemus, est 3oi). :i, (, infidelitas loh. 3. 'Quiccpiid natum est ex carne, est caro"" 2C. Hoc est: qui non est illustratus spiritu, diu cogitat, quae carnis sunt: impossibile enim

17 nijiscu zu 20 über \g-^ steht Ott f-£ pars aurei. r 28 est (nach Uoc) fehlt

1) [idj =z [ic Vgl. z. B. Unsere Ausg. 14, 42, 7 Amn. fie ist Maria, wie sich ans 12,422,6 ergibt. P.P. ^) 3Iit dem übergeschriebenen ort f^ stitmnt 12,422,12: umb

ein ovtt'j gulbcit. P. P. ') An der cntsjwcchcnden Stelle des Druckes (Unsere

Ausg. 12,422, 21) steht: jlucl^ciicl) crft cjcjjurt. Das ist offenbar ein 3Iissverständnis.

yiacf)fc^riftcit 9Jövev§. (grcjäitjuitgcn 311 5Bb. XII.) 15

est, ut quid cogitare possit de saliite etenia. Hnie primae iiativitati Christus insidiatur, vincit et mortificat eam.

2* nativitas est fides, quam ei oiferre debemus, quia fides facit uos novos filios et huiusmodi, ut in posterum cogitemus, quae dei sunt. Haec

5 debet esse deo saucta. Quomodo? ut nemo credat per se posse credere. Cum dicimus de fide, tum putamus nos credere, id est accepisse primam uativitatem a Christo. Ad Ephe. 'salvi facti estis, non ex vobis est" k. crpi). 2, sf. Cum hac prima nativitate phirimum negotii fuit deo. Hoc ius fuit ab Al)raham usque ad Christum. Duas partes primogenitus habuit: servavit

10 enim primogenitus sacerdotium et imperium. Alii quidem participes bono- rum fuerunt, sed regimen apud seniorem. Rüben tamen propter peecatum amisit utrumque ut in genesi legis. Quid significat hoc? Nobis illa facienda 1. 3)Joj. 49, 4 non sunt carnaliter, sed spiritualiter. Quid dicit textus? Mulier si filium habuerit, 40 dies immunda est. Masculus signat fructus ftetdtei'cn, mulier

•ä fcj^ttied^ern econtra. 'Quando opus bonum feci, feci meum opus, sed tamen ad- huc immimdus sum, si enim secundum iustitiam tuam agere velis ic. immun- dus ero 40 diebus, si parvum opus fuit' ac. sie agendum nobis cum nostris ceremoniis, quas spiritu, non externo opere adimplere debemus, tunc utiles fient. Christianus quisque habet duo sicut filius primogenitus. Primo

20 sacerdos est, rex in spiritu. Sacerdotis ofStium est 2C. nbi huiusmodi offitia sunt, ibi sacerdotes sunt jc. Iniuste ergo fecerunt patres, quod nos secre- verint ab Episcopis, quia eandem potestatem habemus, sed tarnen ordinatio sit, ut unus eligatur, qui praesit vice aliorum. Qui fidem habet, est primo- genitus dei et ius habet primogeniti jc. ergo nihil pertinet ad externum ali-

■2r, quid. 2. offitium, ut possimus orare et petere, quo opus mihi et aliis est. Hoc facere audeo, si fidera habuero: sin minus jc. In lege veteri scriptum est sacerdotes tantum pro aliis orare. Hoc signum fuit futuri sacerdotii in novo testamento. In vetere testamento populus ante fores stabat, sacerdotes in templum cum sanguine ibant jc. Si ego Christianus sum, id agere debeo,

30 ut quisque fiat melior vel per praedicationem meam vel orationem. Docent nostri sacerdotes, ut oremus et faciamus opus sacerdotum, tamen sacerdotes esse nos uegant. 2. offitium, quod dominus est et spiritualis. Christus est huiusmodi dominus, ut omnia sibi serviant et inimici, ut diabolus, mors, peecatum et inviti. Diabolus in hoc servit ipsi, quod persequitur Christianos

35 suos. Cliristiani alias essent pigri. Item ita impii serviunt. Paulus Ro. 8 '^öm. s, 28 "^Omnia cooperantur in bonum\ Non utile est Cliristiano, ut omnia habeat carnaliter, sit sanus: ita in vetere testamento fuit. Sed anima debet esse do-

6 dum über accepisse steht rapuisse zu 7 c. 2. r zu 11 permansit et sacer:[clo- tinm] »' zu 19/23 Cln-istianus Sacerdos Rex Dominus spiritualis r zu 24 quia si

omues docere velimus, quis futurus esset auditor r 32 nos] me über officium quod

dominus steht non habemus 33 serviat zu 34 Quomodo demo Christo serviat r

zu 35 Ro. 8 r

IG ^Ircbigtcn m ^o^re? 1523.

mina orauium spiritualiter. Hoc est dominium, quod uoljis prima nativitas mit örengt. Ita prima nativitas est domiuo jugeeignct 2C. Duae columl)ae sunt duae coufessiones laudis jc. de hoc nihil disserere vokiit ?c.

2. pars de Simeone. Prophetae scripserunt haue diem domini occulte

5üi). s, 43 affuturam, ut nemo resciat. loh, 8: cum Christus venerit, nemo seiet, unde venturus sit, an prangen unb SSroEen, Ita factum est: tameu quidam per spiritum sanctum illustrati fuerunt, qui scirent hunc advenisse. Ex his fuit Öimeon. Hie vir vidit prophetiara esse impletara, regnum desiisse. Textus dicit 'expectavit cousolationem Israel. Imo accepit responsum a deo non visurum' 2C. Ita fiet cum die extremo: quamquam paucissimi sint, qui putant eum instare brevi, tamen quibusdam revelabit dominus eundem pro- pediem adfuturum. Sic iudicabit eis 'dies extremus veniet, antequam morieris", non certum diem, cum Euangelium habeat nee filium ipsum scire horam eius. Sic Simeoni indicavit, qui nescivit, an cras vel post 20 annos ven- turus esset salvator, tamen scivit se non moriturum 2C. 'per spiritum venit in templum' 2C. non scivit, quod puer addueeretur. Ubi accepit puerum (ut sine dubio deus indicavit sibi hune puerum, alias enim non) ic. incipit canti- cum 'Nunc'. Quid dicit? 'Nunc" tlingt batQuff, quod responsum acceperat se 2C. Ecce vides Simeonera cognoscere puerum esse Christum, ubi hie 2C. Sed quid interim crediderunt, qui astiterunt? Vides quae conditio fidei sit, tDte ei" ft fo tief! l^in^clt, quod non est praesens, sed futurum 2C. quid docet? eum esse regem, salvatorem mundi. Spiritus sanctus. Ita nobis credendum est deum nos habere propitium ic. quomodo ratio potest hoc facere? sed dicit 'quis seit, an deum habeam propitium?" Sed fides vera firmiter credit,

i. öor. (,, 9 ut baruBer ftirbt. 'Ecce quasi mortui et ecce vivimus.' Ante hoc pulchre dixit, quod mundus iudicet nos esse miserrimos in afflietione jc. Simeon expressit nobis egregium exemplum fidei : ipse videt miserum puerum miserae matris 2C. tamen ipse redemptorera credit. 2. Cum alicjuis videt haec, cou- solationem concipit et dicit 'libenter moriar, (juia oculi mei viderunt sal- , vatorem". Hoc est opus fidei. Vides in morte fidem constantem, QU^tüenbig im ft)n get er in ben tob, ^nhJcnbig cnpfinbt cv§ nic^t. Si sine timore vis mori, considera hoc canticum. Cappa, ieiunium non facit me hylarem in morte. Si salutare est, habet peccatum meum, mortem, ipse est aeterna sapientia. Ex hoc vides: peccatum, mortem, inferos nihil tcegfrift quam fides. Imo laetus ero, quia viderunt oculi mei non opera mea. Hoc de seipso eecinit. 'Lumen.' Alia pars est de ceteris: illud salutare non mihi parasti tantum, sed 'ante faeiem omnium' ic. Quomodo hoc? per Euangelium, ut praedieetur omnibus gentibus, id quod est 'Lumen revelationis'. Ita fiieit Christianus: non solum ipse gaudet, sed ob alios omnes, qui sunt öei'fillftcit

zu 4 Simeon r 10 qui /'ehlt zu 19 fides Simeonis r zu 29 Salutare r

zu .".:] iifjcr salutare .s/«/// Cliristiis

3tad)f(i)nften 9iDrer§. (ßrgänjungen ju 3?b. XII.) 17

per incredulitatem et habent ein tedel. lila omnia verba simt spiritualia, quae in fidem et spiritum pertinent, quae Sophistae non possiint intelligere. Deus promisit se elaturum semen Abrahae. Id fecit. Crediderunt enim gentes postea per praedicationem Euangelii. Non tarnen adeo excellens et 5 firma gentium fides fuit ut patriarcliarum. 5l(^ pie Christe, imperti nobis spiritum sanctum tuum.

3a.

^rcbigt am Sonntag 6ejagcfimä,

(8. Februar.) S)tefe ^Prebigt tft au§ 9iörer§ ^iad^ft^rift (Cod. len. Bos. o. 17^ 331. 24^ Bi§ 25"^) entnommen, ßintge 9tn!Iänge ^eigt ber @ermon ber ^irc^enpoftille ßetpaig XIII ©. 395-399; 2öatc§ XI ^Bp. 706-719; griangen, Seutfc^e ©d^riften 1. S(ufl. XI (5. 86-95, 2. Stufl. XI ©. 90-100.

4] Dominica Sexagesima Lu. 8. suc. s, sff.

Euaugelium hoc indicat, quos habeat scholasticos et dividit illos in 4 partes. Christus hie non loquitur de lege, humanis traditionibus. Lex

10 humana non dicitur semen, quia fructum non fert, sed Euangelium fert fructum, er t^ut maximum aBfd§nib unb paucos sinit esse, qui fructus faciunt. Primus ^Quffen est maximus, in quibus Euangelium fructum non facit, sunt obcaecata corda, qui non habent intellectum Euangelii ic. qui sunt hi? qui non intelligunt, ut qui persequuntur, et lii qui probi sunt et

15 cupiunt quidem Euangelium, sed dimittunt, et animadverte: fere optimos ex populo per haue primam partem intelligit, quia praedicat ludaeis, qui minime in nequitia aequales erant iutellegentibus. De hoc populo dicit Christus *^plures audiunt illud, sed pauci\ Euangelium et ratio contraria sunt. Ratio quanto prüden tior est, tanto plus adversatur Euangelio. EuangeHum dicit

20 omnia nihili esse opera. Ratio illud patitur minime. Homo cum audit istud, dicit 'hie stultus est, non debemus bona opera facere'. Is primus ^Quff, an ix)cl(^en ha^ ©uangelium üexloren, et hi praecipui sunt et sanctis- simi. Et ita nostris temporibus est. Videmus enim: qui sanctissimi et doctissimi, non accipiunt, sed insternunt,

25 Terribilius est, quod sequitur. Secundi scholastici, qui cupiunt verbum,

intelligunt, loquuntur bene et scribunt de eo, ut ego et similes. Illi ita affecti sunt ut ten-a lapidosa, ubi natura huius terrae est, ut illico semen emergat, ut Marcus et Matthaeus scribunt, habet speciem, ba§ für Qnber aEe toer erau^, aBer incrementum non est hie. Sunt hi, qui illico accipiunt

30 illud et damnant eos, qui persequuntur. Quae autem causa? quia tem- porales jc. terribile est hoc, ut ii qui extollunt Euangelium verbis tamdiu.

zu 3 über Id fecit. steht lumen jc. Sut^erä SBetfe. XI.

18 ^prebiflten be§ 3at)re§ 1523.

quamdiu crnx non sequitur. Euangelium esset iuciinda docti^iDa, si criix non sequeretur, per sese iucundum, obex* !^at ein Bofen Qn'^Qng. Iccirco cor illorum non est fundatum, adliuc haeret in terrenis ?c. ex nobis snraus plurimi tales, scimus quidem Euangelium esse verum, verum onmes ab- hominamur persecutiones, habemus saltem in auribus 2C. ^

Tertii sunt, in quibus semen cadit inter spinas jc. Primi qui in via sunt, cum his verbura dei non habet negotium, cum aliis duobus habet negotium. Verbum autem dei eam habet fortunam, ut lüitt ongcfot^ten a dextris et sinistris: a sinistris phires cadunt, qui non ita cadunt, diabohis a dextris invadit et periculosior est ista persecutio. Homo potest multo aptius lo transigere in persecutionibus, quam in laeticia, ita multo melior est persecutio a sinistris quam a dextris, ut de Sodomis. Ita semper est, ut homo a dextris non possit fortis quam in dextris^: quia si nihil malorum sentit, secure vivit, tunc diabolus inducit illum in plura pericula. Dicit ergo Christus: ubi haec tria in corde sunt, divitiae, curae ?c. bo^ mon forg IjCit '•'> tote man fte^ erneren tt)il IC. voluptas haec suffocavit zc. et trahunt huc et illuc, tarn pluribus modis potest ad se bona trahere, tam plures recordationes in huiusmodi domini locum non habet, profecto numerus magnus discedit zc. qui non potest credere, quod deum eum poterit nutrire, quomodo credere potest, quod sibi daturus est aeternam vitam, quietam conscientiam, sicut 20 ergo dixit Christus. Plures qui intelligunt, praedicant 2C. tamen nihil aliud est apud eos quam spina, quia non possunt deo credere, quod deum habeant nutritorem. Ex hoc colligemus, quam paucissimi in 4 scholam pertiueant. Qui in ea sunt ut Euangelista dicit 2C. haec sunt bona corda ut bona terra, in qua non sunt lapides, ubi homines non ambulant. Ibi confidunt soli 25 deo, hi solis aliis benefaciimt, ut ager de tritico nihil edit nisi sub- rainistrat aliis.

Hi sunt 4 genera scholasticorum, videte ergo ne scaudalizemus, si pauci- tas sit credentium. Plures dicunt "^paucos videmus, qui melius vivant quam prius sub papa' JC. die tu ^oportet ut ita sit, sicut hie Christus iu Euangelio 3o indicavit'. Oportet ut haec 4 genera permaneant, quae Christus recensuit. Euangelium iccirco non est falsum, quod cadit in saxosa, in spinas, satis est, ut aliqui sint bona terra, qui fructum ferant, si tibi ignoti sunt, at deo, fructus oportet ut hie sint, quia Clmstus non mentitur, quia 4 pars manet hie, 3 partes toerben tüetf gett)Un. Velim et ego ut illis tautum Euange- 35 lium, qui boni sunt, sed oportet ut palam praedicetur Euangelium. Iccirco

zu 1 Crux. r zu G S. r zu 15/16 5£)ifct narung r zu 22 4. r liabeat

zu 28 Scandalum r Links am Bande fast der ganzen Seite von unten nach oben ge- schrielcn: alias plus commodat alius minus proximus ut praedicator plus quam paterfarailias, bdiuis magistratus quam servus et tamen per hoc nihil meretur. 35 gct^un hdschr. sicher.

1) An diese/)' Stelle scheint etwas verderbt zu sein. Der Sinn ist: der Mensch hat seine grösstc Stärke zu entwickeln im Kampfe gegen die VersucJiung 'von der Rechten'. ^) = fic^

5^ad)fd)riftcn OiDvetä. (6x9011311113011 311 33b. XII.) 19

non omittendiim propter priora tria genera nee ob eos qui praedieant et tarnen avari sunt 2C. sed propter hos, qui fructum ferent, qui deo noti sunt et invenient, qui gloriantur se Euangelistas, plura scandala faciunt, sed quid faciamus? oportet ut patiamur. Iccirco nobis seraper euangelisandum propter 5 eos, qui in quarta classe sunt.

Adhuc duae particulae sunt hie. Ahi Euangelistae dicunt, qui sunt ic. ferunt 3, 6, centuplum. Lucas horum non meminit. Doctissimi et sanc- tissimi errant, cum per sua somnia nituntur Euangelium exponere, qui dicunt de his tribus fructibus internis, per 3 6li(^en fcufl^eit, tott6ifd§e, 3untffl*au=

lu fc^offt, exposuerunt ergo tantum de pudicicia. Ex hoc cognoscimus patres nihil scivisse de Euangelio, quid hoc, si nihil adferre debeat quam fructum virginitatis ? Glossa ift alfo ^tn Qeriffen, ut in omnibus templis decantatum sit. Euangelium habet fructum, pudiciciam ut 5. Gal. sed Christus loquitur ®qi. 5, 22 de fructu tocius Euangelii. Plures quidera reperiuntur celibes, sed propositum

15 non est verum, quia faciunt, ut videantur vel ut mereantur aliquid. Vera virginitas ex Euangelio oritur, quae sie dicit, tüetlS gletdj taUTTl l§et, tunc non velit mutare statum, illam nemo habet extra verbura dei et fidem. Manebimus cum simplici intelligentia. Ita intelligendum Marci sententia: qui servat verbum, non manet absque bonis operibus, non solum referendum

20 ad solam pudiciciam. Qui faciunt trigecuplum, hie pauca operantur, alii

plus, 3ii maxime plura. Plura Paulus fecit ut hodierna habet Epistola. 2.6or. 11,23 nie vir fuit plenus fructibus. Alius qui fuit eius discipulus, qui uxorem habuit, non potuit tantum fructum facere. Hie mansit in Bcuplo. Haec Vera est sententia Euangelii.

25 Id volo dixisse, ut sciatis saepenumero patres errasse. Providentia dei

factum est, ut soli Euangelio adhaereamus, nulli sanctissimo credamus ?c. Hodie adhuc in ecclesiis canimus virgines centum Coronas. 2. ut considere- mus opera non iustificare, sed fidem, quia claro indicat hie locus Euangelium esse semen, verum fructus non fert semen, pomus non fert arborem ?c. Vide

30 ordinem: si vis scire, quomodo homo probus fiat, in operibus non potes incipere, sed id tibi agendum, ut nudum semen habeas, si es de bona terra, fides adhaerebit tibi ic. vides : antequam quicquam agis, per semen et verbum iustificaris. Confiteamur igitur oportet, ut nemo per opera iustus fiat. Incipis opus, per quod vis probus fieri, agis contra Euangelium, ut omnes religiosi

35 faciunt. Verbum inveniet bonam terram zc. Ager non utitur fructibus, ita cum iustus sum, non mihi servio, sed aliis. Vides ergo, quomodo Euan- gelium omnibus adversatur operibus, per quae volumus deum nobis demereri. Quicumque ergo tibi aliter praedicaverit alio modo deum conciliari tibi, is falsus est doctor. De paciencia, ubi Euangelium et fides est, crux sequitur,

40 mundus damnat. Qui igitur vult fructus ferro, oportet ut crucera ferat.

6/7 fructus centuplus jc. r 33 Confitemur

20 5ßrebigteit bc§ 3a'f)re§ 1523.

Primi habent fructum suum, sunt enim couculcati, hoc est: horaines am- bulant super eos pedibus, hoc est: onerant eos humanis traditionibus ita, ut fructum uou facere queant. Q,ui in paciencia vivunt, intus babent gaudium 2C.

3b.

^rcbigt am Sonntag Snljocatjit.

(22. JcOruar.) S)iefei- ©crinon ift itn§ bnid^ftürftueife tu 9tDrer§ 9tad)fd)i-tft (Bos. o. 17^ 331. 26^; ^31. 27 fe^It in bem ßobej), folüie öollftänbig in 4 gtn^elbrucfen er'^alten. S)iefe [inb 1524 crft^ienen, aber nur C n?cift bie ^^^tebigt auSbriiifüdj in§ ^a'i)i 1524, be§glei(^en bie ©efammtauSgaben. S)agegcn (äfjt Seckendorf, comm, de Lutheranismo Lib. 1, Secl. 57. § GLX. Add. III. h fie im Seilte 1523 gehalten fein (Index III. 3ä{jlt [ie oüerbingä rtiebcv unter bem Sahire 1524 auf). 9iörcr§ 9iadjfc^rift ent= fd^eibet bafür, ha^ bcr ©ermon bem Saläre 1523 juautoetfen ift.

2)rude. Ä „6t)n ©ermon burd; |1 S)octo2 5Jtartinu§ Sutl^er. ©cdcfiaf: |] jcu 3Bi}ttem= berg. ©epjebtget öonn bem ^uangcliuni || S'fiefuS toarbt bom get)ft in bl)e äßuften gefnrt. || 5lnno. m. S). aCXiiij. ||" darunter ein ^otäft^nitt. Sitelrüdfeite bcbrudt. 4 331. in Quart, le|tc Seite leer.

2)er §ol3fd)uitt auf bem litel [teilt bar, tute 6I)rtftu§ bie itjm Dom ©ntan borgcljotencn ©teine äurüdlüeift. Sorfjanben in 5trnftabt, ©ifenad;, ©traftburg U.

B „ßljnn ©ermon burc^ S)octo2 5!Jlartinu§ || ßutt:§er. ©cdefta. 3" Söittem= berg. ©epjebiget öon jj bem ©uange: S'^efuS trart öom getift ^1)n \\ b^e teuften gefurt. || 3Inno. 9)t. SD. X X iiij. ||" darunter ein $dI3= fdfinitt. Sitelrüdfeite bebrudt. 4 331. in Quart, le^te ©eite leer.

2)er |)Dl5fd)nttt auf bem Ittcl [teilt bie brei 33erfud)itngen in einem 33itbe bar. 23or()anben in S3erlin, §aEe U., ßonbon, 3Jtün(^en .^©t.

C „2liu ©ermou, ^nxä) ] Socto? ^artinu§ ßut:§er 1| @cclefiafte§ äöittem || berg. ©epjcbiget öon || bem (Suangclium j| ^IjefuS toarb öd j| (Sat)ft in bie || Söuften ge || fürt, i 5)LS).XXiiii. |J" mit 2;iteleiufaffung, Sitel- rüdfeite bebrudt. 4 331. in Quart, le^te ©eite leer.

3n ber 2;iteleinfaffnng [tcl)t linf-i unb rec^t-S Don einem Hon gngeln 96= ■^altencn (leeren) 2Öappenfd)iIbc: M L unb barnnter anf einer in bicfc eingefügten Safcl: gnnngelinm || 2)uctu^ eft 3t)efn§ in befertmn. || yj!attt)ei. 4. aJort)nnben in «erlin (2), ijonbon, 3Jtünd)en §©t. (2), ©tuttgart, 2Bien.

jD „3lin ©crmon burc^ | ^octoi ^artinu§ Sut:^er 6c \\ clefiaft. 3ßt)ttem= berg, (Sepje- || biget öonn bem (Sttjangelium ji i^l^fuS tcarbt bom gaift | ^n bl)e SBuften || gefl^ertt jc. j 3lnno m. S). XXiiij. ||" Slitelrüdfeite bebrudt. 4 331. in Quart, le^te ©eite leer.

a^ortpnben in Serlin, ©ifenad), föbttingen, ßonbon, 5!Jlünd}cn |)5t. (2), ©trafjbnrg U., ©tuttgart, 2öien, aBittenBerg ßnltjertjaüe.

3n ben ©efammtauggaben finbet fid) unfcre '4>rebigt ßiäteben 33b. I Sl. 181^— 183'\- mtenburg 33b. II ©. 839-841; ßeip^ig 33b. XII ©. 438—441; äöald)

9Zcid§fc^tiftcn 9iürcx-». ((^rgiin^uiujen 311 Sb. XJI.) 21

aSb. XII ^p. 1658-1665; erlanoen, S^ciitfc^e gd^riftcn, 1. ?(uf(. SSb. XVII ©. 1-7; 2. Srufl. «b. XVII @. 80-87.

Söir tljetten unter bem Sinei bie Diörcrfd^c 9iad)fcf)nft , fotreit fic un§ evl)atten ift, mit.

S)er 2:ei-t ber S)ru(!c bcrü'^rt fidf) tTjeittüeife tüörtlid^ mit bem ber ^aä)]ä}xi\t, bod) fefilen in i^nen bie ßinleitungStüorte. Selber ift in ber 5iad)frf;rift nnr cttoa ein !nQppe§ drittel ber 5prebigt erf)alten.

9}on ben 4 Srutfen ift Ä ganj jrtieifeUoS ber llrbrucf, nur er X)at f einerlei ©onberteSarten. %u§> A finb offenbar ECB jeber felbftftänbig geftoffcn, benn jeber bon il^nen T^at einige 2e§arten (in B finb meift i^erfe^en mie anber f. abern 24,2; 2lbam f. abem 24,11; im f. nu 26,2; bem f. ben 26,25;) hk fein anberer S)rudf f^eitt. CB l^aBen aUerbing§ man($e§ (Semeinfame in ber fprad^Iict)en i^orm, ba^ afcer rteber C auf B noc^ B auf C Berufen fann, ergiebt fi(^ mit befonberer ®eutM;feit au§ fultf) ÄB'^ entpfinbet C fleucht B 23, 31; ömmergcu AB ^mmeraü C> on || mer B 27, 20.

Söir geben ben 21ejt ber 5^a(^f(^rift über bem ber Drude, (enteren nad^ A unb öer^eicfjnen bie S3e§arten öon ECB. '^\\]am\m\\'\a\\tn'ü fei f)ier nur bemerft, ba| BCB ü unb CB ai für ben alten S)i|):^t§Dngen a öorfül^ren, fott»ie CB öor- ftet§ burd) öer- unb el^r (^ron.) burcf) er erfe^en. 5£)ie ßislebener 2lu§= gäbe (bie B benü^te) ift in einigen toii^tigcren fällen angeführt (Eisl).

D. @. 5Bud§toalb. Dr. 5p. ^ietfd).

5] Dominica Invocavit mat. 4. aKatti). i, 1 ff.

Vos auditores fuistis toto anno Euaugelii, spero itaque vos optime intelligere Euangelium, quia Euangelium in tribus consistit, in fiele, charitate et cruce, sed quia commissum est a domino verbum semper tractandum, 5 opus esset ut singulis horis JC. Paulus praedicationem divisit in duo, doctrinam scilicet et hortationem. In posterum non est opus ut doeeamini, verum ut admoneamini. Diu cogitavi, ut 5 hora mane uua hora legeretur quid in scriptura, tarnen ut hoc interpretaretur et sie vesperi 2C. Euangelista ostendit primo, quod Christus Ulico post baptismmn a spiritu sancto ductus 10 sit in desertum, coram omnibus hominibus, ob id ut tentaretm-. Scitis autem,

6 admonemini zu 7 9 sed timeo adhuc hoc moliri iiisi dominus adiverit me r

($t)n «Sermon am crftcn fontag in ber Jaftcn. ©c^rebtgt bnrd) 2). 9)?artinn§ Snt^cr 2Bt)ttem0crg.

ßuQngeliutn: S)uctu§ eft ^DcfuS in befertum. 5)lat^ci. 4. aj}att().4,]ff.

jNör ©uangelift ^ce^gt l^t onn int erften ftud, ha^ 6^rtftu§ alfo balbt nad)

15 "^^ ber tatüff fei) getrtjben Sorben öon htm I)et)Iigen getjft in bie äßuftung,

ba§ er folt öom teuffet öorfud^t treiben. 5iun iütjft t}x, ha^ 6^rtftu§ ber trerd

11 ©untag B ©eprcbiget CD 12 2).] 3:oc: B Soctor ü SJocto: D SBitten^

ficrg. 1524. C 3u 2ßt)ttcmBctg D 13 Mot^cj; A Matt^ei am »ierbten. C DJlat. 4. D

15 Sßuftung CD 16 5iu CB

22 ^tebigten be§ iSa'^reS 1523.

dilecti, quod nullum opus Christus fecerit, quod indiguerit, quia dominus fuit, antequam induit personam hominis 2C. verum ex gratia submisit se propter nos, ut praecederet nos ob hoc, ut fidem doceret et charitatem; in eo quod daemonera devicit, seit cor meum Christum devicisse daemonem, ex hoc cor meum accipit gaudium, inde scio daemonem mihi devictum esse in Christo et quaudo huius memor ero, gloriari possum ego deura uon per me, et pars fidei est, et haec fides vicit diabolum ic. 2. exemplum sequen- dum est et ut aliis praeesse possim, ut scio me vicisse per fidem, ita opus est ut angeformten toerbt, ut fides exerceatur et alii possint meliores fieri. Ita quoque respondendum 'Sathan, Christus te devicit, quamquam me facis succumbere, tamen non occumbam penitus, quia Christus^ 2C. Illico post- quara baptizati sumus, oportet ut in anfechten stemus. 'Spiritus sanctus duxit eum' 2C. ibi Christus solus inter bestias et daemones fuit, ut Marcus

zu 7/8 lacob losepli David r zu 9—^.23,3 Fides jjugiiat cum diabolu r

!et)n§ feijnet l^alBen t^an ^at, er iüa§ ctjn f)err be» teuffel§, tobt§ unb be§ ft}g§, fo Balt aU er geBorn hjarbt, no(^ Ijai er \iä) |o rnnber gelaffen, aU tuen er^ toer getueft, attetjn umB unfcrnt tütjllen, ba§ er nn§ bcn glatoBcn lert unnb I^eBt.^ 2)enn toenn mtc§ ber tetüffcl onn fidjt, fo tül^rbt mcljn ^er| getroft, bcr gIatt)B gefterc!t, ha§ iä) l^n h)et)§, bcr tjn ubertnunben f)at, unnb fjab ml)r§ gc= t^an, olfo ba§ ef)r mt)x ju t)ülff unb gu troft !um, unb glatoB, ber tetüffel fei) uBertDunben buri^ ß^riftum für mtc§, fo ha^ er mtjr tje^unbt nid§t§ me:§er fd^aben !an; fo tc^ ha^ glauB, fo 1)qB tc§§ gctüt)^, fo uBcrtninb nu ber glauB ben tcuffel, alfo ift ha§^ erft ftudt, bog @ot mt)r ben glauBenn lert, ha§ iä) ttiet)§, ba§ e^riftug bor mid) benn teuffeE uBerlounben ^ab. S)a§ anber, tocn id) nun tütt)^, ha^ ber teuffei mctjn nid)t metfjtig feij, funber fei) uBerlounben umB be§ glauBcnS lül)Ecnn, fo muy id) mtrf) auä) '§l)nn geBenn, ha^ id) and) borfuc^t luerbe: unnb ha^ tl)ut nu bo l)l)n, ha^ mel)n glauB gefterdt Inerbe unnb ber n^eft burc^ tnel)n uBertül)nbung unnb üorfud^ung el)n troft unnb ejem|)el ^ab ; haö ift ha^j anber, ha§ id§ fagcn !ann '2)u tül)ber \ad)n, fic^, bu l^aft mid) an gefuc§t unnb an mt)x öorgreiffen, nu oB id; glel)cm el)nn iDcnig

14 fet)net:^al6 C t^on CD 15 Qipoxtn D ^ctubet C 16 Diifett C 15/16 crä nid)t tucre Eisl 17 lieBe i/is^ ®an C getroft C7J» 18/19 gct^on CD 19 ^utff i*'

^tlff CD ju /e/i^i iJ 20 für CD 21 gleu-ö i>' 22 ftud BCD mt)r] ntidö Eid

23 für midö t'-^ ben teufet BCD 24 nu BC ma(|tig C fonber J5C' 26 tf)utl

beut C nun D bo^^n C7J gkutüt) gcfterdet B 27 naifjft (.'/> 29 ber=

griffen CD ««un IJ

') t^ebt könnte 'lieh macht' bedeuten, ivenn nicht lieben in der alten Bedeutung 'lieb machen' im 16. Jli. nur noch reßcxiv vwhanden schiene (Grimm, Wtb. 6, 931J2J. Dass der BedaJctar des Drucktextes die Stelle dennoch so verstand, darf man nicht für völlig un- möglich halten und darum wurde Iljebt im Texte belassen. Das ut fidciu doceret et charitatem der Nachschrift zeigt aber, dass er jedenfalls Lidhcrs Meinung missrerstandcn hat. F. P.

5lac^fd}riften 9iörer§. (örgätisutigm ju ^b. XII.) 23

et ita desertus fiiit. Sic nobiscum agetur, postquam adepti sumus fidem. Quare facit hoc? ut tentet nostram fidem, ut cognoscamus, quam constans sit res fides, non contendit cum hominibus, sed daemone, qui est potentissima creatura, quae sub celo est. Diabolus erga nos tam fortis est, quasi simus

5 stipula, quaudo autem ofPenditm- fidem 2C. ergo in desertum iacit nos i. e. subtrahit nobis omne auxilium, solatium 2C. Non sunt vero tentationes illa jc. verum quando orauiuo desolati sumus, ut si oppugnamur ab avaricia, libidine, tum homo non aliter sentit quam quod tentatio superet, ille devictus sit, quia deus longe est ab eo, diabolus prope est et caro. Tunc dicit 'desolatus smn

10 a deo', cum ergo tentatio libidinis venit, ardet penitus cor, ut nihil aliud videat quam libidinem, cor est effectum lupanar.

geftraud^elt l^oB unb gef allen, 6o leg i^ bt)r bennoc§ für ben Gfirtftum, ber tft meljn, bet '^ot btc^ ubertDutiben unnb ntd^t geftrauc^clt , be§ ftjg ift meljn fl)g^; fo mu§ er ben uBerlnunben h^erbenn, fec§t, fo mu§ mann aU Bolbt aU

15 bte taiüff onn ge"^et in öorfui^ung fommen. diu fec^t in tüafferlel) metjnung ba^ gefc^tc^t, ftet f)t)e, er fet) getrt^eBen tuorben in bt)c äßuftung bom ^et)= ligen gel)[t unb fet) ^ungertjc^t toorben, alfo ha^ er met)nt, er toer t)on @ot berlaffen. S)a§ merdt, toenn ber glatüb angebet, bo 6let)6t bt)e öorfuc^ung ntc^t lanng an^, ber ^et)lige get)ft left bic^ nic^t ruf)enn unb feieren, funber

20 tüljrfft btc^ balb in borfuc^ung, iüie fo? ha§ ber glau6 fet)n Beiüert h)t)rbt,

unb ©Ott fetjn gelralt unb maieftat in nun« armenn fi^toac^enn gefeffenn 9iüm. a, 23 er^etjg, tot)e 5paulu§ fagt, ben fünft 6lt)e§ unn§ ber teuffelt bo ^t)n tüt)e e^n ftro!§elmlet)n ; aber men (Sott !um6t unb ^engt e^n folc^ getDt)(^t bran, mac^t un§ fo getoic^tig unnb fc^toer, ha§ er mu§ unben Itjgen, S)o iotjrbt offenbar

25 bem tcuff el unb aEen leut^en, ba» ©ott getnalt t^u ; fo er^eljgt @ott in unfer f(5§h)ac^et)t feljn ©lori unb maieftet, barumb toljrfft er unn§ fo in btje ^Ißuftung, bo§ tft er totjrfft un§ bo "^t)n, ha^ tDt)r berloffen fetjn bon allen creaturn, ba§ tot)r nljrgent !et)n l^ulff fel)en, io tüt)r met)nen, l)a6 unn§ auc^ föott gen|= liä) berlaffen, benn ioie el)r fi(^ '^l)e jcu ß^rifto fielt, alfo fielt er fid^ anä)

30 3CU un», geet ntc§l fue^ ^cu, mu^ ben ntenfc^en angfl. Bang ntarfjen, üi§ nentpl et^n ejempel, tnl^e el)n menfc^ fult^ unfcufd^ei)! aBer etjn Bo^ ge= tüiffen !^ell unnb tobl^ ic. S)o metjnbl ber menfc^, er lt)g unben, unb @ot fet)

12 geftrauc^Ictt B bennoc^t CD für CD 13 geftrauc^tet. D 15 berfuc^ung B

nun D] aber Eisl 16 getribcn BCD Söuftung CD 17 er jetj -D ^ungerig CD

18 ba 6'i) 19 ^ailig CD taft C'Z> rutoen CD fe^rn fonber BC 20 gtautofi 7)

21 ma^eftdt D 22 er^aigt -D fuft C ba^tju CD 23 ^enlt D foEicO Z>

24 h)td§ttg i?w^ Sa C So tot)rbt] Soc^ nirt 25 ba§ got§ £ tl^ut -D 26 mat)cftet i? mat)eftat i> SBuftung CD 27 ba^in CD 28 n^rgent] ntenbert CD ^utff B {jilff C'Z» ^a D 29 er fidj CD 30 angft fehlt Eisl bang] 3h)ang D 31 fult^] cnt^jftnbt C

fleü(^t i> aber] ober Z:«*; to^ B 32 l^elt] §eüe E!d tobt C Sa C'Z»

^) Die Überlieferung der Einzeldrucke Uisst sich allenfalls Imlten, loenn man (mit Eisl) ater = ober sdii und Ijelt, tobt für Verhalformen nimtnt, irohci i)dt für tjelt auf t^n

24 5Prebtgtcn be§ ^ai)xc?, 1523.

h)et)t bon tjm, bo Ion et ntc^t evmeffcn, ba§ ©ott Bet) ijm fei), al§ tuen un= !euf(^eljt bo ^er gcet, bo bleft ber teuffell bl)c abern umtb bl)c gebeljn t)ol fulc^e§ bo^cn luft», ha§ ber menfrfj Ictjbt unnb folbt [id) in bem iinnluft m]t et)n fatü im fott, bo Ictjbt btje fccE unnb fdjloangt I)tjn nnb ()cr, ha^ i[t md)t rec^t, bo fidjt ber tnenfd) @ot nic^t, fid)t ben teuffei auc^ nidjt: ber teuffcl 5 ftet bo ()t)nbcn unnb Heft 3cu iutjc el)nn foler, alfo haä etüd) fctjnn, bl)e töerbenn gan| unft)nnig ; bcrgtjft aud) fct)n tüort, \a aud) üoruunfft, faflen bo ijtin tüte cl)n unOernunffttg ft)t)e.^ 9iun fc(^t, tuen ber mcnfd) bo !uubt !lug! feljn unb fageu '^iä), tote tt)uftu' unnb !onbt feljen, baö ba§ ber teuffcl tl)et, .t>tob 41, IM. bQ§ er fo 3u Bll^e^, fo ^Ijt^tg mac^t, tül)e 3ol> fagt, er ()at cl)nu fuldjen l)el)ffen u> abem, e^r bleft neljun lt)l)c in loleun unnb umi^ty alles glueubtg, mad)tö aüe§ l)t)|ig unnb Brunftig, ba§ alte abern ^ Brennen unnb tonnen nidjt rul)en: nun tücn eigner bo fonbt fel)en, ha'^ ber tetoffel tl)et, fo tt»er^ \ä)t)x ^alB getüonnen, tuen bo eigner tonbt ftt)E Italien unnb jcu feljeu ß^rifto, lt)t)c er bo uBer= tüinbet, unb fe^en, bo§ ©ott Be^ l)m tner, ber gett)un ben Balbt eljn luft unb 15 ItjeB 3cur !cuf(^el)t unb tüurb fte^ an fpeljen, ha^ fei) gunt ejetn^jel: nu ha^ ge= f(^id)t barumB, ha^ ber menfd) erlenn fet)nn fd)tüad)el)tt, unub 6t)riftu§ fetjn trofft unb madjt er^etjg, aEet)n ha§ mt)r nid^t bortütjlligen , funber lauffen 3CU 6t)rifto unb fudjen l)ulff unub laffen unn§ benn tetoffel nidjt ftur|en; barumB fo foüen tüt)r gernftet feljuu unb gefdjljdt, ha§ tütjr ju ß^rifto 20 fl^'^eu. S)arumB Bl)ftu glauBljg, fo nt)mm bi(^§ nidjt tonuber, eS mu§ fo feljun, unnb fdjlaff mtjr nii^t, er fumpt Ijer unb gtjBt bljr et)n gljfft ij^uS ^cr^, ha^ bu gon^ Brijuneft, unb nidjt tüeljft, tüo '^tjn. S)o faE !§tjn unnb fag 'a^,

1 ha CD 2 bafitx CD ba CD Hoft C Ua^t D abern] anber £ 3 fotd^cä C

fotttd5e§ D tuftg B fottt B BefubeÜ C futcte Elsl ben D i fott CD ha CD

fd^lüandt CD fc^ltjangct Blsl 5 ha CD 6 ha CD Blüft C Ua^tt D StoUx D

7 bnfinntg B l)a D fetten BCD Elsl 7/8 ba'^in CD 8 bnuornimfftig B bnuetnünfftig CD ftdöe D nn B ba CD fünb C ülnbt i> 9 lünbt CD 10 fotc^en CD 11 SIbam i?

fclaft C gluenbig B glunbig macfjt attc§ fehlt C 12 "brunftig B onbern ABCD

3lbern ^isZ fonnen B fünbcn C ruften CD nu J5 13 ba C {onbt B lünbt C'Z>

gctüunncn CD 14 ha C lonbt üinbt CD ha CD 15 geföun BCD 16 feuSf)el)t 5 fte] jenes Eisl 9lun C'i) 18 er^atgt D loir C berlDtttigen CD fonber i?C' 19 l^utff B :feilff C'i) toB D ftutfeen ^ 20 geruftet B 21 btc^ i> 22 ntljr] nur EM

23 iDa:^in CD S)a CD

""lauert ihm auf (Grimm, Wth. 4, 2. 277) stehen niüsste. Doch macht 25, 19J20 tvahrscheinlich, dass Eisl mit §ette für fjelt das Richtige getroffen Imt. P. P.

') Es unterliegt tvohl keinem Zweifel, dass A das Echte bewahrt hat: faften ist in der bisher nur aus sehr viel späterer Zeit nachgewiesenen Bedeutung ineptire zu ndimen und zwar, loie das bol)^n zeigt, ist noch etwas von dem in fason (investigare, quaei'ere) liegenden Begriffe der Beivegung darin enthalten , wie übrigens auch in einigen jüngeren Belegen, die Grimm Wtb. 3, 1338 ohne besondere Hervorhebung unter den anderen stehen. Zu trennen von dem oben belegten f afein ist das andere, das 'gedeihen bedeutet und sieh bei Luther in dem SprichwoH: unre(i)t gut fafelt ntd)t findet. P. P. ") vgl. oben 24, 2. P. P. *) fie könnte man nur etwa auf alle abern (Z. 12) bezichen. Ob vielleicht = fid^ ? wie so oft bes. in Nachschriften Ri/rcrs vgl. z. B. in diesem Bande 13, 6. P. P.

5tQcf)id)rtftcn 9iötcrl. (örgänjungen 311 355. XII.) 25

C^rtfte, fl)cf), lüie iä) bo lljcg itnb gefallen 6l)n, ad), S^tifte, tütjc bu uBer= lüunbcn t)Q[t, fo f)l)lff ml)i' auff, bag ic^ bcijnn {)ulfi fpur unb fuß, auf ha^ iiieljn glalob gefterdt tnerbe unnb bcQn maieftet gcprcl)]lct'; fo gcc| mit aEcu onbern anfcrfjtungeu, n(§ mit ,]corn, lucn biet) Ijemanbt angefo^tcn f)at om Iel)6

r. aber gut, ef)r aber an freunbticfjafit, fijc^, bo (eBt bid) @ott abn et)n matt öcrfurfien, bo tet)bt btjr ber tetoffel ben im ^erljcn tag unb nac^t, ha^ bu bencfft '|t)(^, alfo tol^tt iä) ^^m t^unn, alfo totjtt iä) mi(^ rec^enn', ha§ fc^med^t bem tclüffett toott, bo brengt er bic^ ben jcu, ha§ bu ^t)n leuffft unnb rebt» l)()m u6el nad) a6cr Oorferft l)^n.^ So foltu !lug fetjn unnb bendenn,

10 fei)§ ten^ffely bljug, ef)r mad) bid) fo ^ij^tg, 6laB fo in bic^ iüi)e et)n glücnben padoffen, S)o fatt f)l)n unb fag '€) ß^rifte, ber bu uBerniunbcn ^aft, ^ijlff ml)r', ba muß e^r ben 6albt fatten.

Stent fl)d)t er hiä) an mit gel)|, ha^ bu borgctueljffeln lul)lt, bcndft, bu fanft nidjt fatt n^crbenn, let)ffeft ^l)n unb ^er unnb fdjarft, bo fdjtag in bic^

15 unnb bend, 'et) bu tetoffel, ha^ t^uftu', unb fa( ben ^t)n unb bend 'ac^, fl)c^, @ot f)at bl}r fo biet jcu gefagt, er totjd bl)r genugfam geben', t§u, toa» bu fanft, unb fal htn 6atb auff (S^riftum unb la^ bljr ^elffen. 5lu ha^ ift nu gefagt öon groben anfei^tungen, rtien er aber nu fumpt unb gret)fft un§ am ^oc^ften an, am 6auc^, bo Wtjx am tneijt^ften fel)n, alfo ha^ el)m ba§ geU)t)ffen ab fagt,

20 bl)e ^ett, tf)ot, unb tetofel letjbt auff et)m unb brudt t)n, bo tntjrt t)m fo angft, ba§ l)m bie betjn im (ei)b ^ufdjmel^en mochten, alfo ha§ ha^ (äuangelium, ba§ Oor ^t)n tüott gfc^medtt ^at, t)^ nit fc^meden U^ljl, bo rügt ber tetnfel ben nid)t, er ftur^t bid) gan| unb mad)t bic^ Oor^toetjffeln: bo bljB ^^"9 imi^ frf)tng in bic^ unb bend 'ba§ treibt gclüi)B ber tetoffett, ber ^elt ml)r blje f(^rt)fft fo für,

25 bo mit er ben glauben bocken tütjV, bo fal ^t)n unb bt)t 'ac^, ^err (S^rifte, ^l)(ff mir, la^ mi(^ nidjt', fo mufe er ben fatten unnb ha§ f)er| totjrt alfo benn miber frolic§. Sec^t, fo ^ettey (S^rifto aud§ gangen, ber ift öom ^et)ligen get)ft getrljeben in btje äßuften, ba§ er ben tetoffel unb fet)ne Oorfuc^ung fo ubertninb, unb un§ bornad^ fue§ maä)i in tjm gu uberh^inben, ben t)r miift nid)t fo benden. 3)a§

1 f^:^ C ba CD 2 ^utff B i)iifi CD fut B] entpfinbe C mp^nb D

3 ma^eftat D ge^re^^t D 4 t)manbt B 5 ober CD eer CD ober CD an fehlt C

frunbic^afft B ba CD laft CD 6 tioTfud§en B S)a CD 8 ba CD bringt CD

3cu] bar3u D kuffft CD 9 afier] ober Eisl öerfurft C öerferft D Sa C jolftu B

folt bu D 10 mac^t Z) BtaBt D el)n] in ein gtuenben B gluenber D 11 ^ac=

offen B fiac^offen CZ) 2a C'Z» 13 fQi^t ^ßC'Z) 14 nit Z> önnb tauffeft D lauffeft C unb /'e/iZi D ba CD 16 gnugfam D 17 bir Balb ^elffen C nu (hinter ift; /e/^^i* Z'is^ 18 nun D 20 ba C 21 jerfc^met^en CD 22 jfe ^ \)i^ CD ba CD ruloct C

Tuiot -D 23 ftür^ C ftür^t Z> oerjtoetjften ba CD 6^§] feie Z/^sZ 24 gft^rifft D

für C'Z) 25 bamit <:'Z> ba C] ßhlt D 26 nit C 27 frolidö B t)at 6'

28 ttuften B bem ^^C'D ben Eisl 29 müft 5

1) Wahrscheinlich ist mit Eisl abix = ober (vgl. 23, 31) zu nehmen und üorferft luird = \lii hennriihigst, erschreckst^ sein, von verva?ren Lexer 3, 285 ; Grimm Wth. 12, 2U2. Das Woii, ist icesentlich md. und nd. verbreitet. P. P.

26 ^Prcbigten bes SQf)re8 1523.

t)m jet)nb fue§ getneft, fie f\ahm t)m§ '^er^ auä) alfo iüoE Qcnirt qI§ un§. £)a§ fcl) nu gejagt jcum eljngong bc§ ©uangelit, ha§ t)X tüt^ft it»a§ Qiifed)tung fetjn, unb tot)[t eucf) barfur 3cu fjütten, h)t)e tütjx bcnn im Sinter unfei gefcrt iücrbcn 'für un§ ntc^t in bcrfuc^ung' 2c.

3^iin tüoÜen \vi)x lüxljlic^ uBeiiattiffen bic brel) nnfcc^tung. 3)t)e exft Qn= 5 fcrfjtimg ift bl}e: 'Bl)ftu ©ottcS 6on, fo maä) bie [tclju gcu Sxot, ba§ bu tjffeff; bo mü[t tjr jtüetjerlel) aitgeu auff tl)un, bt)e getjftlid^cn unb bie leljplid^en, bcn fo l)x^ aüeljn an fei^t mit naturlidjen äugen, fo tonbt \]x fjk nichts tf)Qbeln, benn ift \o natürlich effcn unnb trt)nc!en, ha^ ift jo ntc^t bo^: bo mertf, n)ie !(ugf(ic^ bcr telnffel fcl)nn anfcd)tung onfdjlcrfjt, alfo bo§ fie ber natur 3U 10 'tjoä) tüexben, unb ht)c natnx fl)d)ty bor hav aller üornunfftigft unnb gemefft)gft ann, glel)(^ tnic 6öe im |jarabt)^ gefi^ac^, bo ber teuffei t)orf)t)elt 'tja t)x folt§ barumft nidjt effen, ba§ l)r nid)t fo !lug tnerben folt tnie btje &oV 2C. Do haä)i fie 'el) maä)t ha^ finge lenbt, et) fo tocrfe l)o fe^ltic^, ha§ man§ effe'; W fdjlcd)t§ el)r aud) fo fci)n fubttjE für 'bljftu ^unngerid}, el) fo mnftu jo effenn': fo 15 getl)§ bo "^er, ft)d;t fid; fo fetju ann, \o eS toer jo nid)t bb^ effen eljnem l)ungerigcn.

;3tem ben apffel, ben ©öa of§, tnaS auä) ni(^t Bo^, l)a n^en nic^t öerbottenn tner gcineft, ba fl)^t bie natur aber nidjt l)l)n; ba^ ft)d)t 6§riftu§ l)t)e tüoll, ha^ t)^m ber telüffcE fo ^efelid^ üorfc^lec^t, bornmB fagt er 'e§ ftet 20 gef d)rt)eBenn : nic^t oltel^n in bcm ^rot, funber in ct)m' 2C. S)araufe ift tüott abacunemen, toie er^ gemel^nt '^at , Intje tnoE \\ä) ann left fefjen , fe^ auff bay aller et)nf eltigft angefdjlagen : nu InaS Intjrdt eS ben in feljnem Ijertjenn '? el) fljd), ba§ bu bor aßcnn bingcnn fatt Inljrft, tf)u tnaS bu totjlt, la^ atteljun benn BalDd) nidjt berljunngcrnn, bo l)att er tjun aKetjun iDoöen auff ben balud) ^clj^en, '■;•• ba§ er (Sot nidjt achtet unb ber fceln, funber adelju auff bcn band) unb auff ba§ leben felju batumb ftcKen'. 6ec§t tütje !lug!li(^ er ha^ für fdjledjt: fo gec^

1 t)n§ B gerurt B 2 nu] im B fe^ C fcinb D 3 batuot CD lauten B

SBater un^et] ^^ater nofter B Eisl 4 gut C tierfud^ung Ä 5 5Ru BC tooUcn B futfe-- Ürf; BD bteü D 6 gotti§ i>' ©un CD cffeft C eejfcft Z> 7 ba CD ntüft ^

auff t^on D 8 natürlichen CD tünbt C'Z> trabten -D 9 ja (7 je ^"si on D natürlich CD yaCEisl ba C meriit X> 10 fluglit^ i^t'Z) anfc^re^t Z) llfütC bornmiftigft ü Dctnünfftigft C'Z> gcmdffigft C 12 ba 67^ öor^eilt B füv^ielt C ^t er folt§ B 13 ©otter iiJü/ 3)a 6'/) U ja CD ^isZ 15 f($reii)tt D fu-eittt i>' für CD ja C^^•s^ aud^ D

16 ba^er CZ> ja CD Eisl ja C J^JJsZ 18 nit C 20 fürfdjtcdöt C ö'fc^Iel^t 21 nit C fonbcr BC So au^ 22 taft CD 23 ctjnfeltigift B nun Z> 24 toerft C »ürft njcrbcft 7t;<"s; 25 öor^ungernn D ba CZ> im aüain D bem tiaut^ B 26 ©ottc§ iv/s^ fectcn CD fonber 7iC bem ^i> ben C Eisl hl D 27 batumb] barum'ö ABGD batum Z'««/ tlügü(^ BD für fd§Icc^t CD

1) fein batum auf ctiüa§ fe^cn (ftclten) = "seine Hoffnung, Vertrauen auf etwas setzen" ist eine hei Luther (Dietz 1, 414 "■) und sonst im 16ll7. Jh. (Grimm, Wth. 2, 82819) oft belegte Redensart. Dass sie auch oben vorliegt, kann nicht stveifelhaft sein; die Quelle des Ver- sehens der Druclce ivar rermuthlich die ungewöhnliche Schreibung 3)otumB, die aber ebenso (jut möglich ist im 16. Jh. wie die so häufige ^iirftciituiiib usic. für gürftcutum usw.

F. F.

^{adjfdjviften DforevS. (övgänaunQcn 31t 335. XII.) 27

t)|unb auä) 3cu, ha§ man aUent^alBen aUcijn auff ben hauä) fl^i^t, unb bcndft nt(f;t, ba§ beS tcuffcls ftrt)c^ fct)n, bentfcn tjmmerjcu 'gl) Itien iä) ctjn gut !§att»§ l^et, etjn !a[tcn mit gcHt unnb gnug, bainad§ toolt t(^ bem ßuangclto narf) trac^tten'. 5iun fagt 6^ri[tuy '9iel)n, bu muft umBtcrcn, itnnb fo fagenn "9Icl)n,

5 iä) mu^ tior^tjit auff bic fccl trad^teu, uuub )X)t)t iä) mit @ott [tce unnb an beut IjQug, glaub, tocn glel)d^ bcr bauc§ t)orfd;mac^ten folt, baruac^ hjljrt utt)r @ot iüoH geben lüaS jum Bau(^ bt)ent§"; ioljc er hcn anä) fagt '^Piimum qucvite watti). r, 33 tcgnum bei', barnad) erliel)t unb nt)m an lüo§ @ot gibt, biftu nid)t retjcf), fo left er bitf) boc^ nid^t fjunger fterben, ba§ ift ber erft.

10 9iun lücn er bljr bo mt)t nid^t !ann au^abenn, ha^ bu bendft 'elj iä)

mu^ t)or!^t)n fe^cn, tr)t)e ic§ mit ©ott brau bt)n', fo !um|)t er ben auff bl^e anber fetjtten unb f|)rid;t 'io jo bo tüollen U)t)r !§t)n, bu inljlt nun et)u frumm mann fcl^n, ja far fürt', bo fürt er bidj auff el)nenn l)o^cn berg! unb Der!unbi)gt btjr fein ©ot^el^t, unb ^etjgtt bt)r an aller iuelt reljc^ unnb

15 fagtt 'ha§ Mjl iä) bt)r alle§ geben, tno bu miä) anbeteft', bo tnu^fft er bic^ ouff el)n @otte§ btjcnft, bo gl^bt er bir etju: '3ß^e nu, f(i^tr)el}g ftl)l, bu folt gnug l^an het)n lebtag, betf) mitfj allet)n an', ba^j ift, er fumpt ^er unnb fo er nic§t !ann getrljuneu an beut batnc^, fo fürt er et)n falfc§ leer, hie ben redeten @ot§ bl^nft blenben unb et)n falfd^cn ein füren: bo fagt er '^eb bic^, ^atfjann",

20 ha§ ift bu tüiber fadjer, hm bu bljft bem rechten ©otte» bienft ummergcu ent= !egen; bo§ mu^ ein ^oc^er gel)ft getüeft fctjn, ha^ ift nun, tnen er t)n fürt etlnann in etjn flofter unb left Ij^n bo @ott bljenen. 9ht gretjfft er bic^ bo mit nid)t an, fo grctjfft er hiä) an mit @ot öorfuc^ung, ha§ ift boy ferlic^ft, tnenn e:^r hiä) niä)t tann feEen mit beut lanä), anä) nic^t mit falfc^er leer, fo !umpt er

i5 '^er unb l)elt bl)r fc^riefft für '\iä) ift gote§ mort, la% bic^ bo l^ernnbcr, benu ift öon bir gcfd^rieben' ic. ^oä) leugt e'^r, ha§ ift e!^r fürt hit gefd)riefft falfc§, ha^ man got t)orfu(^en fol: ha^ ift ein ^o!^e temptation, meu einer bo ^tjn !um|)t, ha§ l)^m fetjnn ^crlj gcappelt unnb ber teuffei im fpriic§ l^n§ ^erl^ ftoft, fo ba§ er tje^nnbt Oorgtoetiffelt unnb tüoK gern tappen

3u nac^ @ot unb nai^ fet)ner gnab, ob fie bo fei); bo für ift nun, ha^ bu müft nic^t l^arren unnb begerenn, ha§ bu fl}c[)ft unb @otte§ gnab fulft, funber hie äugen ^cu t:§un unb beulen 'iä) inljH am lüort !§angen unnb glauben, tt)t)e er miä) ge"§e^ffen !^at, ic^ mu^ uid^t barnac§ fulen' ac.

1 t)e^unb CD 2 toan B 3 genxtg B i 3ln BC 5 fteen D 6 l^angen mit ©tauten Eisl 7 bienet C ban D 8 axU^t CD nit D 9 tafet D bte crftc Eisl 10 5Ru BC'D ho fehlt D bamit C 12 ^a, \fx CD Eid ba CD tüolten iJ 13 ^ai» ba CD fürt OD einem D :^oi$enn D U öerlunbigt B öetfünbct D 15 ma CD

hfn CD !nm)ft B !nü))fft CD 16 auff eine Elsll an D gottt§ B hix CB gtfiet er in Eid 17 genug B 18 fürt D eine Eid falfd^e D 19 65ot bienft D ein füren f'Z» hvi D ybi D 20 gotti§ B bmmeräcu AB ^mmer ju 6'] ön || mcer D 21 ba§] ba Z> ^n]

einen Eid fürt C'X» 22 taft CD hc. CD nun D grel}ffet C bamit CD 23 @ottc§ i?is^ farüdöft C gferlid^ft Z> 24 fSacn C 25 l^olt C gfc§rifft D für (7; gotti§ IJ lagt Z> ba C'/> 26 fürt D 27 :^o(^e 28 ba^in CD aafilet 29 f^jrudO ^ "" l^i-""<5 ^ ^feunbt £ tooü CD 30 hoi fei? 7?r,'7) ba für CD müft iJC 81 unnb] nod5 A'is^

begern C goti§ B em^finbft D fonber BC 32 ju t:^on Z> 33 nit C ent))finben Z)

28 ^prebtgten be§ Sia'^teö 1523.

3 c.

^^^rcbirjt am ^agc 8t. 9}{attljtä.

(24. gcBritat.) S)ieye ^Prebigt ift ung nur in 9törer§ giacf}fd)rift (Hos. o. 17'^, 33t. 28»^- 29»') er'^altcu unb gelangt nacl; bcrfctben fjkx anni crftcn WaU juni 5t6bvuii.

^'"25^^' ^J ^^^ ^^^ ^' Matthiae Apostoli Euangelium Mat. 11.

In hoc Euangelio iutlitium fert Christus super omnes homines et no- minat omnes stultos. Haec est nostra gloria, quam uobis scriptura tribuit, quia dicit 'gratias ago" 2C. 'quod abscondita sunt ab his, qui prudentissimi sunt, et revelata' ic. Quem istud tonitru nou commovet, hunc nihil potest 5 iuvare. Loquitur de optimis, qui sunt in mundo, quia non dicit, quod absconderis a stultis, sed a sapientibus et prudentibus, ergo quicquid nos possumus, est inutile. Iste locus fc^leuft: quicquid ab hominibus fit, coram deo stultitia est. Stulta est illorum praesumptio, qui per suas vires voluerunt deum cognoscere et alios docere. Oportet ut diffidamus de operibus nostris. lo Item doctores excellentes, quanquam multa scripseruut, tradiderunt, ignari 5of). 6, 45 sunt, nisi deus revelarit, ut vides hoc loco et loh. 6. 'omnes d-eodiöay.Toi\ Quanquam teueat totam scripturara aliquis, tameu ignorat, si salvatorem Christum nou putat, nondum confusus est, crucem non perpessus. Si enim homines adhuc stulti sunt, qui Euangelium audiunt, multo plus hi erunt, la (pü nihil de Euangelio, qui legi fidunt et operibus. In Summa deus neminem

2)!atti). 7, 22 vult, qui gloHctur suis meritis 2C. In Euangelio mat. 7. 'Nonne per nomen tuum\ Si enim in extrema hora obiecerit nobis deus nos nihil boni fecisse, si hie non crediderimus id esse 2C. 'Custodi me a cogitacionibus et operibus, tu fac in me opera et cogitaciones , alias non consistam.' Haec vera est 20 praedicatio Euangelica, opera nostra nihil esse, recedeudum a fide nostra, sed huc veniendum tamdiu, usque seutiamus fidem, quam Christus in nobis fecit, tunc homo seiet omnia, quae prius fecit, stulticiam esse, quia quando deus non operatur in nobis 2C. Ergo ordo ecclesiasticorum est falsus, quia in ea opinione sunt operibus suis demereri deum, quia si hoc praedicaretur, opera 25 nihil esse, nemo maneret in cenobiis. Externe quidem speciosus apparet Status religiosus, sed deus non curat, tüie get ben JU, quod deus fert iuditium, S2UC. 10, 21 super quod optimum ift in natura? Lucas dicit, quod illo tempore exultavit cor eins. Putarem fruntlid)Ct fein, si pater omnibus revelassset quam quod

5 reve 6 iuvari zu 8 über possumus steht sapimus über inutile steht

coram deo zu 10 über docere. Oportet ut steht voluntatem et essentiam dei über nostris steht sapientia zu 11 stulti r zu 12 über ut vides hoc steht Revelasti ea parvulis

zu 29 über cor eius steht in spiritu

5ittcf)fcf)riften 9{örer§. (ergänjungen ju 335. XII.) 29

dicit ""quod abscondisti', ßatio fc^idEt fie^ in bte gaudium m(^t, sed spirituale est. Si aliam causam nou haberemus, quod pater abscondit prudentibus, satis est, quod placet patri. Ibi ratio est sistenda et alia cutis induenda, quod bona voluntas patris sit, docet Spiritus et non ratio. Sapientia mundi, 5 quae per diabolum est instituta, quando aperuit oculos Evae et Adae, ista stulticia fiet. Divinam sapieutiam non potes, homo, acquirere, nisi coram hominibus stultus fias. Id gratia et misericordia est, quod nos tüatnet, ut possinnus venire ad hunc statum supernae sapieutiae. Qui iuditiuru dei cum gaudio accipiunt, illis delectabile est. Dei gentilium accepenmt divites et

10 potentes, neglexenmt miseros. Ita religiosi habuerunt et finxerunt sibi deum in celo, qui daret illis pro operibus et meritis, obedientia et paupertate vitam aeternam, sed hunc deum non invenies ic. Sed qui? a quo acci- pimus intellectum, bona opera? est ita dicendum 'domine, duc me!" (miser peccator auxilium quaerit a deo, quia sentit in se auxilium nullum esse).

15 Ad quid nobis esset is deus, qui ditaretur a nobis, sed hunc qui seit misereri.^ An non debuit Christus laetari super hac re? Nemo cogitat 'Tu abscondisti'. Si quaeris 'quid hoc est?" Qui coram mundo stultus est, cognoscit trinitatem, qui sapiens coram mundo, non cognoscit. Cognoscere deum nemo potest, nisi filius revelarit. Patrem cognoscere hoc est verum deum, est scire meam

20 sapieutiam et seien tiam nihil esse, verum cum in me operari, nihil mei in me manendum, sed totum regere eum in me, verum non potest pati, ut unum opus fiat a me, quod ipse non efficit. Sic Francisci regula stulticia coram deo est, quia non potest pati, ut sapientia incipiatur coram eo, quae sapientia esse debet. Si hoc cognosco eum non posse pati, ut ego sapiens

25 sim, tum sapientia dei rapit omnem meam sapientiam et implet me sua. Ad hanc cogitationera per fiKum pervenitur. Propter hoc natus in himc mimdum est, qui praedicavit nobis patris voluntatem, qui est maxiraus apostolus, cui praedicationi nullum aliiun praeficere voluit, quam filium 2C. Is solus nobis patrem reconcüiat, qui est mediator. Christus non loquitur

30 de angelis, verum ut apostolus, qui hominibus laeta nunciat. Cognoscere patrem et filium est credere in lesum Christum, quia is solus fecit, ut patrem cognoscamus lo. 16. Absque synagogis , 'quia non noverunt patrem neque SoO. ig, 3 me", hoc est: nesciunt, quod nemo ad cognitionem patris veniat suis operibus et meritis. Ita hodie fit: Euangelium damnatur, Euangelium non vult, ut

35 religiosi missent, sed dicit 'tu stultus es', hoc non possunt pati. Tunc dicunt 'haeretice, non legisti scripturas, deum colendum die et nocte" 2C. quid in causa est, quod Euangelium hie dicit. Et nos gaudere debemus non ideo quod obcaecati sunt, sed precari debemus 2C. quidam in hoc haerent, quod deo displicet 2C. 'Venite ad me omnes' ic. ©in fein praedicatio, quasi dicat

zu 13 über inteUectum steht sapientiam 18 Cognoscere deum r

1) = |tc^ ^) etiva zu ergänzen: 'müssen icir haben.

30 ^rcbigtcn bc§ ^a^reS 1523.

Vos habetis cognitionem, vos estis pueri, vos stulti, vobis revelata est dei sapientia. Illico crux sequetur iis, qui noscnnt deum, sed vos laeti estis, venite ad me' jc. Et oueratio ista non est intellegeiida de externa tantum illa, sed interna peccatorum, oportet Christianum ferre diabolum, iuferos 2C. qnando venimiis ad eum per cognitionem, ut dictum est, tunc pax et quies s est, ut dicit "^Quietem invenietis' jc. qui vult suis viribus e periculis venire, ille plus imraergitur, quando autem deo resignantur omnia, cor pacificatm*. Quam innumerae animae seductae sunt per falsam praedicationem satis- factionis 2C. *Meum lugum.' Non est intellegendum de lege, quod Moses graves leges, Christus leves tulit, quomodo euini potest natura se odisse et m iuimicuni amare? ergo Christi verba si pro legibus accipere volumus, difficiliora sunt Mosi, sed de passione, quod omnis, qui co'gnoscit Christum, ille debet se tjin geben, ut omnia patiatur, tum sentiet leve esse iugum Christi, quod cognoscis eum servatorem, inde cum cor illustratum est, tum quaevis libenter pateris. Iugum diaboli est conscientia gravis, secundum externum 15 hominem oportet ut feras, sed vide ut onus meum feras, hoc est, ut te iuvem, non tu solus id feras. Ergo Euangelica praedicatio nihil est quam cognitio Christi.

3d.

^rebifjt ükr ha§ crftc ©cBot

(24. gfebrimt.)

<Bd)on im ^aljre 1522 tjatte 2ut^n bte -Saftenjett ^jinbitri^ über bie jctju ©ebote geprebigt. 'Goncionatur cotidie decem praecepta" fc^reibt Sllbert 93urcr luiter bem 27. ^ärj (S)onner§tag md) OcuU) an 33eatn§ 9irjenann§ (SBricfmec^fd bc§ 93catnS 9i[jenann§. ©efmumelt nnb f)cran§gegeben ijon 21. A^iorolüitj nnb Ä. C^avtfclbcr, ^et|33tg 1886, ©. 303). S)a§ toor gntrjer feine ungen^o^finte Xljätig^ feit, äöir toiffen, ba^ er 1510 bi§ 1517 über bie ^el^n ©ebote nnb im 9(nfd}tnfie baran über ba§ S5aternnfer geVrebigt I^at. 2(n§ bem i^aT^re 1519 ((Sonntag Sntoocabit, 13. ^ära) berid)tet nn§ £nt|er felbft in einem SSriefe an Spalattn: 'Singulis dlehus vesperl pronuntlo puerls et rudibus praecepta et oraüoncm do- minlcam' (@nber§, 8nt:^er§ 23riefn)e(ifel ^b. I ©. 449).

3lu(^ in ber Sfaftenäett (24. 26. 27. 28. Sfebrnar; 2.-11. «mära) be§ Sial^teg 1523 piebtgte £ntl^er über hk ^el^n ©ebote, ben ©lanben nnb ba§ Ü)atev= nnfer. liefen 13 ^rebigten jd}Io^ er eine fold^e über ba§ 5föe ^Jlavta an. ©ie liegen un§ \)ox in 5Rörer§ 3ftad)fdjrift. Siefclbe jagt nn§ angleic^, ba^ fie '5 hora' getjaltcn finb. S)aB barnnter bie 2lbenbftnnbe ,^n ücrfte^en ift, ergibt fic^ \oml)\ an§ ber SBemerfnng in ben äötttenberger Äämmereiredjnnngen t)om ^al)x 1523: „30 gr. bor ein f)alben Sac^ä SDoctori 5Jlarttno üorctjret, ba§ er bie faft jcglldjcn^ umb fünf uer md) 5^ittag§ geprebiget, 6onntag§ ocnli" (©d^ilb, Senfnnirbigfeiten

13 dum zu Ib über gravis utehl fctjhJct über sec. ext. steht Christi verba

') iwhl tcgltdjcn zu lesen oder %ac\ zu ergänzen.

5lac^fc^riften 3{örer§. ((Srgänjuncicit 31t $Bb. XII.) 31

2Ötttenterg§. 3. 2lufl. SBittenBerg 1892. ©. 26 f.) al§ barau§, ba^ bie erftc 5prebigt im Oiörerfd^en gobcs naä) bcr fid)erliif) am Sßormittag geljaltenen @üan= gelienprcbtgt ftet)t. S)ie am 23. ^^eBruar bor ben MoftcrBrüberii begonnenen ^ox= träge über ba§ S)enteronomiiim n.ierben mithin frü^ 5 U^^r gcl^alten fein (ögl. Unfere 5lu§gaBe 33b. XIV ©. 489 ff.).

Sgl. ^Budjltotb, bie ^liftc^ung ber ^ntec()i§mcn Sut^erä unb bie ©nmbtage be? ©ro^cn ÄatedjiSmu^. Sei^^stg 1894. ©p. I-VIII.

3)ie erfte biefer ^h'ebigten, bie Ijicr folgt, fteljt Bos. 0. 17'S 331. 29b_30\

7J 5 hora in die Matthie de decem praeceptis.

Primum praeceptum 'Non habebis deos alienos\ £)a§ fttlb bie untev= ridjtung, quae debeut monstrari pueris et imperfectis, quae satis suut. Pri- mum quid facere et uon facere, doceut 10 praecepta. Fides docet, ubi

5 aecipieudum; precatio, ut augmentetur. In bis tribus oninia sufficienter tradita sunt. Primum accipiamus praecepta dei, quae instituta sunt ad duplicem usum: primo, ut externa vita sit bona, ut externe homo oBfte^e et non colat idolum. Ille usus est crassus usus praeceptorum. Ita utuntur praeceptis hypocritae et pharisaei, et utilis pro malis et iraperitis, quia pueri

10 educantur et mali reprimuntur, et ille sensus est puerilis, quia cum auditur non esse adoranda idola, solummodo externo cultu faciunt jc. 2. praeceptum datum propter spiritualem usum, ut intus utatur, per quem fiunt perfecti homines. 2)er QCt an, qui fiunt perfecti intus, quando disco ex praeceptis defectus meos, scilicet cum percipio nihil horum me facere. Primus usus

if. treibt ad opera et mali oportet ut boni sint an ix band et treibt ha bon, ut dicat 'nihil est, quod facio'. Ita est in natura: infanti mater non potest dare vinum et durum panem, sed lac: si inverterent ordinem, puerum per- deret. Si virum lacte yellet ic, Sic quoque cum lege est, si vellem dicere 'lex prohibet bona opera"" 2C. sed lex urget te, ut extriusecus sis astrictus,

20 quia si nobis permittimur, tunc peccamus. Econtra qui lege spiritualiter uti volunt, debent scire, quod lex neminem faciat 2C. ut dicat 'ego tandiu me coutinebo ab adulterio, ut deus mihi det vitam'. Ibi aliter debes intelligere legem, quia non possum vel unam literam implere, vel si facerem, fit, ut fuit zc. spiritu aliter me reperio, quia dei praeceptum dicit 'Non

2r. habebis' ic. si hoc considero, si possum, cum qualibet concubina et muliere luxuriarer, et quicquam furarer, si autem me contineo, vereor ne male audiam jc. ad hoc utilis est lex, ut ita dicat 'Vide tu debes esse castus ex corde, hoc non facis' jc. Plura legimus de Sauctis, qui voluerunt sua castitate reprimere luxuriam et illa debet abesse, deus autem cor iudicat, coram

30 mundo appares quidem probus. Haec sit praefatio, ut scias duplicem

zu 1 Anno 23. r zu 7/8 Duplex usus praeceptorum r zu 9 .1. r zu 11 .2. r zu 16 üher dicat steht homo Sirailitudo r 25 concubina] G^a

32 5prcbigten bei 3a^rcö 1523.

esse usum praeceptorum : exteruum, qui urget ad externa opera, qui utilis est, quia pauci sunt, qui spiritualiter utuntur lege, 2. spiritualis: ex meis viribus non clebeo moliri legem implere jc. lam in nie nihil invenio boni, ad te confugio.

Primum *Nou habebis deos alienos\ Accipe illud praeceptum ad .■> illos duos usus: primo externe: noli adorare idolum. Illud mandatum erat ludaeis 2C. Ista sententia quid facit? @uf erlief coguntur, ne erigant idola, intrinsecus tarnen manet animus faciendi. Ita dicit scriptura, Aaron dicit Tu dicis, quod populus iste est geneigt S quia vult deum ligare ad locnm ali- quem, quare ille sibi hoc idolum erexit, ille aliud, et crediderunt sibi lo demereri deum. Neque credendum est, quod ludaei adoraverint lapides et ligna. Sed vohierunt sibi deum depingere in celo, ut audimus hodie et dictum est de religiosis, qui putaut sua opera deum sibi placare et trahunt huc ad sua opera, quae ipse elegit, quae non praecepit, et ubi dei voluutas non est, ibi et eins tüefen non est. Ita faciebant ludaei, ponebant his is nudum iuvenem, Moloch ic. et dicebant 'deus qui eduxit nos ex Aegipto jc. per hoc idolum venerabitur", hoc est nos indicabimus ei, ubi esse propitius debet. S)a l^tn trahit quemlibet natura, ut deum velit capere, ut suam casti- tatem inspiciat ic. et a homine leges accipiat, utinam per istum usum ser- varetur hoc, quod non erigerentur idola, quia cor non vacat mala opinione -'o de operibus, ergo non faciendum idolum, nisi deus praecepit. Hie est exter- nus usus praecepti huius. ludaei ibant ad montes et lucos amenissimos, erigebant idola, et volebant deo vendicare arbores, gramina 2C. Tamen si vis externum opus facere, ego eligam tibi locum, Hierusalem et Silo, et

tunc meae obsequere voluntati, non tuae. Nullus externum morem 25

adorandi vel colendi deum. lam intelligis, quod dictum est ad Abraham 1. gjjof. 22, 2^Accipe filium'. Abraham nihil scivit de monte et sacrificio, deus ttent ei montem et sacrificium et tandem obsecutus est deo. Post Abraham tota regio plena fuit homicidarum immolantium filios deo imitautes exemplum Abrahae, non iussi a deo. Tum prophetae prohibuerunt dicentes deum 3o 3ef- 2, 8 prohibuisse talia. Esaias 'Adoraverunt opus manuum suarum', tum ipsi dicebant prophetae 'Tu, heretice" 2C. et lapidabant prophetas. Ita quoque fieret, si diceremus monachos jc. suum statum esse idolatriam, quia opus quod deus non praecepit, faciunt, ergo omnia cenobia destruenda 2C. Ihud praeceptum in externo sensu est tonitru adversus omnia cenobia, quia est :i5 acuta novacula et feiert ol moiüd^ unb pfof QU^. Nihil erigendum neque

zu 1 .1. }• zu 2 .2. r zu 5 .1. preceptuni: r zu 11,12 ludei non adurant

ligna et lapides r 15 ibi] ubi zu 16 Molocli r zu 22 Montes luci r 25 hinte7-

Nullus zwei Worte unleserlich zu 26 Abraham r zu 28/29 Ex imolationo Isaac quis

abusus exortus sit r

1) Diese Stelle ist sicherlich fehlerhaß. Ob Luther von 2. Mos. 32, 22 'jn-onus ad nialuin' sprach?

5iad)fc^rtften ^fiorer». (grgnnjmtgen ju 5Bb. XII.) 33

idola neque alia opera^ jc. Hie habes baptismum, opus extern um, sacra- nientura altaris, proximi, clei opus est, non tuum. Secl nos facimus sicut ludaei, qui nihil faciebaut, quod illis raandatura erat, tantum illud quod eligebant.

5 Internus intelleotus, quod homo intrinsecus non servat praeceptum,

cum video praeceptum naturam coegisse, ne faciat contra lioc praeceptum, tameu intus Adam interficiendus est vero intellectu. Non es tarn devotus ad sacramentum, baptismum, quae opera dei sunt, quam ad ea, quae tu elegisti. Sic videmus omnia bona in hoc data esse, ut huiusmodi opera 3C.

10 Natura et ratio aliud instituit externum, quam quod deus vult. Omnes filii Adae sunt idolatrae, quia nimlöt er ettüa§ fur, ha mit er 90t tötl gefangen nemen. Per legem cognosco me nou perficere praeceptum, quia proprium eligo. Internus intellectus get toentg leut an.

^rcbtgt am Witimä) m^ Mati^L

(25. Februar.) S5iefe im golgenben qu§ 9iörei-§ giad^fc^rtft (Cod. Bos. 0. 17^, 331. 31^—32'') ftammenbe ^prebigt ift bereits in Unferer 2lu§gabe Sb. XII (5. 427 ff. auf ©runb eine§ im ^üf)Xi 1523 erfd)ienenen S)ru(ie§ mitgetl^eilt. S)er Seji be§ S)vucEe§ ift offenbar nad) 9iörer§ Sluf^eic^nung gearbeitet.

Die mercurii post Matthie 8] in praesentia ducis Pomerani in arce.

Euangelium de pharisaeis signum de celo mat. 12 2C. 'frater, soror »Jattfi. 12, est\ Primo posset aliquis moveri propter hoc, quod recuset dominus dare Signum de celo, cum aliquid boni prae se ferat JC. Et in scriptura loquitur de signis ut in Esa. 7. ubi noluit Achas dicens 'Non tentabo" 2C. rex ibiSff.T, 11 reprehenditur. Et hi cupiunt et tarnen reprehenduntur. Si volumus, non vult, si nolumus 2C. mirabilis deus. Facile solvitur. Ita praedicatum est^: nemo debet aliquid incipere externe in operibus, intus im furfa|, nisi habeat mandatum dei, si incipit, non patitur deus. Iccirco plura signa in scriptura invenimus, quae deus per Mosen 2C. fecit, verum mandatum habuerunt a deo, non ipsi per se fecerunt, quia conclusum, quod deus nos per opera uostra non salvet, sed per suam misericordiam 2C. Iccirco Achas reprehensus et merito, quod signum noluerit accipere, quod deus sibi dare volebat jc. Sed

■über Zeile 14/15 Signum, lonae. SOlcifter, h)it holten gern ein jeic^en bon btt fe^en. Regina Arabie dicebat zu 16 mat. XII. r zu 20 iibe7' cupiunt bis reprelienduntur slrlit scribae et pbarisaei in Mattbeo zu 24 über Mosen jc. steht et alios zu 26 Acbas r

>) Vgl. Enders, Ijiithers Briefio. Bd. 4 S. 81 f. 89 f. "^j Vgl. die vorhergehende

Predigt. Der Hinweis in der gedruckten Predigt (Uns. Ausg. 12, 428, 29) ist deutlicher. Sut^et§ Sßetfe. XI. 3

34 ^vebigten be§ Sa^rc? ir.23.

.ffön. 10, 10 rem invertit, qiiia novum altare erexit, iit 4. Reg. 16. in quo oiferre voluit deo. Bis peccavit: quod dei signnm sprevit et .2. quod proprium altare erexit. Ita contingit Pharisaeis in Euangelio, qiii eligunt signum, Non quod ita inluimanus sit Christus, verum ex ingenti miscricordia facit, quia si sie faceret signo et opus accijieret, quod elegimus, sequeretur, ut nostra voluntas 5 nunquam frangerctur, 2. amitteret gloriam et maiestatem: sed voluntas nostra coram deo mortificari debet. Iccirco niliil approbat deus, quod nos elegimus, optinuim ergo beneficium est, quod impedit hypocritarum voluntatem K. quod autcm ex misericordia fecit, per hoc ostendit, quod indicat signum salutare, cum inquit 'liuic generationi non est ostendendum signum nisi i'i lonae" zc. hoc est salutare signum, scilicet quod lesus Christus surrexit a mortuis, sicut Jonas, quasi dicat 'lonas fuit infortunio suo a ceto devoratus, figura Christi qui et ipse triduo' 2C. Summa Euangelii, ut oranis homo al6ttet ab Omnibus operibus internis et externis, praesertim quae coram deo facere volumus, ut sunt, quibus salvari volumus, et offerat deo, quia arare et is huismodi deo non sunt curae ic. Hoc confitentur multi, ut in Symbolo orainus, quando autem dixero ad aliquem, qui psalteria et tofentrenlj orant, tunc audimus eos irasci. lam indicant hoc solum lingua et ore se confessos fuisse, non corde. Ita religiosi faciunt, cum interrogantur, cur servent morem orandi, missandi ic. non possunt respondere nisi somnia 2C. Paulus dixit nihil 20 credendum, nisi sit verbum dei. Nihil praecipiendum in ecclesia, nisi sit mandatum in Euangelio. Patitur quidem, ut teneas Septem horas, ut non habeas opinionem opus bonum esse. Tunc obiiciunt 'ergo totus ordo eccle- siasticus errat'. Respondeat tibi hoc loco Christus, non ego 2c. i)roponit Christus ex misericordia signum lonae. In hoc signo comprehensa sunt 2:, omnia opera, quae habere debemus erga deum usque ad diem iuditii, scilicet quod filius hominis mortuus et resurrexit. Quoraodo datur hoc signum?

Scf. 11, 12 'Levabit dominus signum' jc. xj. Christus est hoc pantr, quod deus levavit in toto orbe. Per Euangelium id fit, illud est bte ftaitflen, in quo pendet hoc signum. Obcecati quidem multi sunt, sed omnibus palam factum, üetBIcitbt ^o per pseudodoctores, quomodo fit? Si praedico voce 'lesus Christus fuit in sepulchro tres dies, ut lonas', per haec verba levo vexillum, et qui audiunt quidem, veniunt ad hoc. Christus non propter se mortuus et resurrexit,

3tüm. 4, 2;, sed ut Paulus Ro. 4. in fine 'Resurrexit propter iusticiam et mortuus'. Ante-

quam mortuus et antequam nasceretur, fuit dominus celi et terrae, quia 35 naturaliter deus. Ergo quod mortuus est, non propter se, quia patri dedecus fecisset suaeque naturae divinae. Ergo propter hos mortuus , qui captivi tenebantur in potestate demonis. Ergo excelleus opus fuit, ut mortui vivi-

zu 2 über 2. steht deinde zu 3 über signum steht et denegatur zu 15/16 über deo bis huiusmodi steht ut omuia in nobis agat zu 17 deum esse creatorem, redemptorcm u. r zu 28 Signum r zu 02 §ccr3eid)cn r

^iad)id)vifteii 'Jtörer-?. ((£Tgän3ungen 311 S^b. XIT.) 35

ficarentur 2C. Quoniodo interpretantur reliqua verba Pauli? si dixerimus 'Christus propter tua peccata mortuus est", quare tarn impudens es, ut aliani quaeras viani delendi peecata? Si dixero ad religiosum Christum pro peeeatis ruortuum esse: Repoudet 'ita'. 'Cur gloriaris te, quod merita, opera tua peccata delere', quid iam respoudet? quid ergo profuit ipsum mori, potuisset ergo dicere Christus 'ite, orate, laborate, et habebitis deum propitium\ Si solus ipse fecit, oportet ut omuia opera nihil sint, ut hucusque facta sunt, potes cuculla uti, ne offendiculum praebeas 2C. non tarnen, quasi per eam velis salvari. Profitentur ergo Christianos se, sed intus negant. Ideo Christus dicit 'non habebis aliud siguum quam illud neque aliud levabit in SRöm. 4, 25 eternum'. 2. Si resurrexerit propter iustitiam nostram, oportet ut opera omnia sint maledicta, alias Paulus et Christus mentirentur. Illud signum est in Omnibus sacramentis, ut in baptismo: sacerdos immergit puerum in aquani, 5Küm. «, 3 f. quod fieri debet et illico extrahi, quod Paulus interpretatur E,ho. 6. quod immergor, est signum, quod Clu-istus mortuus est ic. In sacramento altaris imus in mortem et vitam eins. Quomodo autera venimus ad hoc signum, ut possimus feliciter uti? Audivimus levationem nihil aliud esse quam praedi- cationem verbi. Ire in mortem et vitam Christi non fit pedibus, sed spiritua- iRöm. ui, sf. liter intus in corde Po. x. Verbum est in corde, quia Euangelium non potest gf offen ^ ioerben in pera, labro, sed in corde. Si ergo cor tuum est purum, accedis, si credis hoc signum esse verum, si non credis 2C. Quisque eligit proprium opus, quod factum per traditiones humanas, quando vero intelligunt sua opera nihil boni esse, statim relinquunt 2C. tum sequitur crux. Tum Sathanas venit unb f(^uit 3U, et caro, mundus. In Canticis de sponsa ']§er 9oi)ei c, 12 f^t|en\ Hoc siguum non est pacificum, sponsa quidem est circumdata pace intus, tamen in hac fide est in tentacione intus pax, extra bellum. Cum venimus ad signum hoc, oportet ut faciamus opera, non ut demereamur aliquid, cum antea salvati simus per Christum; non facis opera iccirco, ut sub vexillum venias, verum cum in ordinem venis, tunc solum servis aliis. Christiauus non fit per opera, sed facit opera. 'Ninivitae'' 2C. de his est qui audiunt euangelium et tamen in suo statu manent. lonas nihil praedicavit quam poeuitentiam, et non verbum dei, si fuisset nobis praedicatum jc. Item sequentia verba de spiritu immundo assumente secum alios 7 Spiritus 2C. interpretatus est de auditoribus Euaugelii, qui eum spernunt. Cum ipsis fit, ut cum ludaeis factum est, qui audito Euangelio septies peiores redditi sunt. Postremo solacium magnum est Christum fratrem nostrum esse zc. sumus et cohaeredes et domini omniuni rerum, peccati, mortis inferorum 2C.

SU 13 über immergit puerum steht quod mysterio non vacat, siguat enim mortifica- tionem, ideo totus puer immergi deberet et celerrime extrahi r zu 21 liic fit monacluis,

alius cursitat Rhomam jc. r zu 24/25 Sunamit ein ftrcttjeic^en frtbfatne r (steht oben am

Bande der betr. Seite) zu 27 sed ut augearis et aliis prosis r demeremur

*) Vgl. die Prtc. Prt. gerriaclien, geklagen, geschaden usiv. Weinliold, mlid. Gr., *) S. 46314. P.P.

3*

36 $rebigten beS 3Qf)re§ 1523.

4 a.

^rcbigt üBcr \>a§ crfte rntb 5tt)citc (^cBot.

(20. gebruQt.) ©te^t Bos. 0. 17'\ ^I. 32^-33-\

9J Die lovis Ante Reminiscere.

Primum praeceptum audistis, ut dupliciter iutelligatur, ita ut omnia prae- cepta ita intelligantnr interne et externe. Aliis aunis indicavi abusus prae- ceptornm 2C. Regnlamque hanc feiert: primum praeceptum prohibet non faciendum deum neque cogitandum aliquid, nisi praecipiat. Sit ergo certa 5 regula contra ^euBerei 2C. Quicquid deus non praecepit, non debemus credere, si quis docuerit te benedictionera vel orationem contra pestem vel aliara plagam jc. quaere, au in scripturis reperiatur. 5[Jlan ^at öil fegen geleret, ut de S. Cristophoro: qui inspexerit iraaginera eins, illo die nil mali patietur.^ lila doctrina recepta est passim: cum tu audieris, 'die, an in scriptura in- lo veniatur'. Hie parentes curare debent, ut liberi ic. Item cum dicitur 'Cum dicis quinque pater noster vel si Barbarae ieiunaveris, sine sacramento^ 2C. Pater noster bonum est, sed non ob id orabo ic. sed propter petitiones, quae in eo comprehenduntur. Mulieres laborantes partu consuetae fuerunt legen- dani Margarethae audire. Postquam partu liberatae sunt verbenacam 6ifen= i5 ffout^ pendent in Collum pueris et Euangelium lohannis*, ne puer male habeat. Cum dicunt 'tarnen verba bona sunt", die 'Euangelium lohannis bonum, sed non ob hoc mihi datum est, ut ita credam, sed Euangelium dielt credeudum esse in deum et filium', sed non in collura, sed cor penden- dum est Euangelium. Abstinendum quoque ab omnibus deprecatiunculis, 20 qnibus promissiones appouuntur et tituli magni k. Dicis autein 'quomodo autem sciam, an in scripturis sit'? Vade ad praedicatores, ad parentes. Ut Wof. 32, 7 Moses 'vade ad maiores tuos et interroga eos' 2C. quia procul dubio in- venientur in oppidis, qui hoc sciant. 'Quid si in scipturis esset et non credidissem?' Deus non irascitur, si cupis certior fieri, an eins verbum sit. 25 Quodcunque igitur dicitur tibi, sive sit doctissimus sive parens, quaere, an in scripturis habeatur: si non, rejinque, quia deo magis obediendum. Prae- cepit enim deus in 4 tandem praecepto obediendum parentibus.

2. praeceptum. 'Non in nomine\ Illud tractabimus ad superiorem modum. Externe: bu folt iiit ftuc^en unb fdjhjem, Ugen unb trigen ?c. et 30 utilis est iste usus, ut (M)hibeantur pueri, ne maledicant, imo virgis coher- cendi. Item quando eufeiUd^ praedicatnr in nomine Christi, et est hominum

zu 1 Die lovis r rM .3/4 AIjusus praeceptorum r zu 15 Verbena r zil \1 E. loh. r zu 29 Nomen dei ic. 2 pre: r zu 32 /V/. Duplex intellectus huiiis praecepti priinus quid

oniitteiidum sit nobis 2. quid faciendum r

') vgl. Unsere Ausgabe 1, 413, 18; 414, 10 ff'. -) vgl a. a. 0. S. 407, 20; 415, 25ff.

^) vgl. (i. u. O. 407, 4. *) vgl. imten die Predigt um 27. Dezember (Anfang).

5iad)fcf)riften SHorerö. (Ch-gän.iumjeu ,511 33b. XII.) 37

tanbt et hoc magis est subtile, et paiici eomprehenclunt. Gloriantiir enim stulti servandum esse, quod patres JC. si cogeris ad hoc, ita fac quasi in- servire velis alteri vel saltu vel haustu. Ita papae traditiones et patrura servare possunius. Ergo quandocunque pseudodoctores sunt, et auditores 5 falso accipiunt traditiones hominum pro verbo dei. Usus internus: nemo est purus, quia nullius hominis cor est adeo purum, ut expers sit jc. Incli- nati quoque sumus, cum laesi fuerinius, ut maledicamus (ubi non est fides). Ita peccata, quae extra cohibentur per praecepta, intus non possunt non abesse. In hoc etiam intelligendum, quod uobis praecipiat deus, quid facieu-

10 dum nobis, quod eciam supra dixit 'Non habebis deos' 2C. non solum discere debes, quid omitteudum sit, sed eciam quid faciendum, quod est, ut incipiam et praedicem uomen domini dei et verbum, Externe: ut voce id faciam; intus: ut ei credam. Sic exposuerimt prophetae et Christus in pater noster: 'Sanctificetur nomen tuum', et hoc fit, quando bene utimur nomine et verbo.

15 Propter imbecilles quaestio est: An iuraudum? Christus mat. 5. 'Audistis' JC. aJinttij. ,1, 3s Oportet ut discatur, quando iurandum sit, quando non, cum Christus saepius in Euangelio iuravit et prasertim in Euaugelio lohannis. Et David. 2)ic fein loBe§ iüeib, qui iuraut per nomen eins. Item in prophetis voluit deus per nomen suum iurari, et gloria dei fuit per nomen suum 2C. Et reprehen-

20 ditur, qui per nomen dei non.^ Saepius audistis opera nobis non facienda, quae nobis utilia sunt, sed aliis. Ita hie intelligendum. lusiurandum fieri potest pro proximo, si ipse facere non monitus, quando ergo dicit Christus non iurandum, dicit de his qui non vocantur, vel pro proximo non iuraut, cum autem possunt inservire commodo et peffetung proximi^, faciant. Ita

25 Paulus 'dominus praesens s.^ est testis mens et in anima mea' 2C. Quo nihil SJöm. 1,9 aliud quesivit quam proximorum salutem, quia credebant eum esse inimicum eorum. Ita quoque iurare possem contra principes. Ita cum gladio est seculari, ut nullus se vindicet et utatur gladio pro se. Et tamen Paulus dixit uteudum gladio. Magistratus, dux, ein f)Cngcr et [tat !nec^t. Ita instituit sRöm. 13, u

30 vitam, non quod mihi gaudium sit, quod illum occido, sed quod pax habea- tur. Sic non secundum suam cupididatem utitur gladio, sed aliorum connnodi- datem, utere non secundum utilitatem tuam, sed alterius. Ita cum concupiscentia carnali coniugatorum est, alias peccatum esset, sed quia quisque suum cor- pus alteri dedit ut Paulus *si meretrix cum viro 2C. peccaut'. luramento i.eoi. e, le

35 non propter te utere, gladio jc. Ista dixi popter simplices. Eciam Augusti- nus non potuit bene exponere, quia no« respexerunt fidem et charitatem et omnia opera facienda propter proximum, sed propria respexerunt, Quando

7 maledioemus zu Ib Varii varie senserunt r zu 18 ut meiidico qui ederit

carnem r zu 20 An iurandum r zu 28 gladius r zu 32/83 Concupiscentia cun-

iugatorum r 34 Iura zu 35/36 Aug: r

^) zu ergänzen iurat. ^) v(ß. Unsere Ausg. 1, 435,27. ') s. = sanctus?

38 ^^tebifltm hei 3al)reö 1523.

in necessitate mortis es, in periculis, invoca nomen ore et corde, tuuc noraen eins gloriatur et mundiis nielior fit. Qui autem querunt auxilium a magis, alium sibi deum faciunt, non dant deo gloriam JC.

4b.

^^rcbtgt \\htv ba§ brittc Q^thot

(27. gebruat.) (Stellt Bos. o. 17^ 231. 33'^-34^ 10] Die Veneris post Matthiae 2C.

Audistis prima duo praecepta intelligenda esse simpliciter. Doceut nos, 5

quomodo nos gerere debeamus erga deum et praesertim in corde. S.™ 'btO

folt bcu feiertag'. Ita ordinavit deus in lege Mosi et longo tempore ante,

ut 7. dies feriaretur non solum propter horaines, sed et bestias ic quia homo

1 awof. 3, 19 accepit iudicinm, urteil, postquam peccavit 'In siidore viiltus' 2C. ita ut eins

narung fauer lücrbt, quare temperavit deus haue legem, ut corpus requiesceret 10 hominura et auimalium, ut levarentur, quia ita deus peccatum geftrafft tüil I)QBen, ue tamen corpus omnino deficiat. Et ea quoque fuit causa hominibus, ut 7. die audirent verbum dei, et hoc servatum est a primordio mundi ab Adam et sequeutibus et usque ad finem servabitur, quare et nunc iustum est ut servetur dies 7. Ita ordinavit deus secundum externum intellectum ic. 15 sed quid hoc siguificavit? externum feriari dierum factum est innerlich et 6ufetlic§. Externe: ut opera quiescant, ut artificiura quiescat et iumeuta, et hie quoque servandus, quia necesse est corpori, non quod illud feriari faciat homi- nem bonum, sed ut externa conversatio sit honesta, tamen si necessitas esset, posset frangi, quia non tulit haue legem deus, quod fraugi non posset, ut 20 Corpora relevamen habeaut et ei'f)alten. Sequitur: si talis casus veniret, si aliquid eveniret, quod corpori nocuum, posset frangi, non dcbet uti contra 52uc. 14, 5 relevamen. Clu'istus in Euangelio 'Nemo vestrum, si ovis' 2C. 'quanto magis possum hominem sauare et opus facere, quod sibi utile est\ Videndum est opus: si necesse corpori vel famulis vel bestiis, noli intermittere. Quicquid 25 igitur est ad sustentatiouem corporis, possum facere. ludaei hie maxime errant. Si hominum geltet corpus et vitam, non facerent opus et utuntur lege contra legem, quae lex vult, ut corpus habeat requiem. ludaei utuntur feriis contra hoc. Ita monachi: 5. si quis debuisset obedire parentibus, succurrere inopibus 2C. ut feriae ordinentur in hoc, ut corpus instauretur. Et 30 hoc factum est tempore ludaeorum. Nos Cliristiani hac lege liberi sumus: feriari possumus vel non. Primum praeceptum: exteruus cultus dei est iu nostro arbitrio. In testamento vetere non ita fuit, sed ordinatus populus, sacerdos, locus, altare 2Z. apud nos ita non est, quia possemus ludaeorum

zu 4 freitag r zu 6 .3. preceptinii. r zu 17/18 über liic quoque steht scilicet

usus praecepti zu :jl Cliristiani nou oljstringuutur lege de sabbatlio. r

5iarf)id)tiften 9J5ret^. ((irgäitjungeit ,511 ißb. XII.) 39

cultum accipere, sed scimus operibus externis nobis nihil demereri. Si autera dixero 'oportet dos huc ire, si vesperas, officia non cecinerimus' zc. ut papa facit, hoc falsum est. Liberum est igitur uobis : si facimus, nihil demereniur ic. Ita in hoc 3. praecepto quoque est et omnibus: teuere ferias possumus in- 5 teme, vel non, quanquani externe propter imbecilles servandae sunt, ut in ordine serventur, <jUousque in internum intellectum veniant, quare hie necessarius summe, quia pluriniam partem populi amplectitur. Summa: Christiaui quiescunt sabbato, ut et corpora sua leventur et famuli et animalia, et tum externe. Tarnen si gefinb et t)iä) impedirentur, tum fi-angere posseut k. Alii

10 qui vere intelligunt legem, ii feriantur propter proximum, alias intelligunt esse liberum feriari posse vel non, sed eorum sabbatum est spirituale. Sabba- tum enim f)etft